Στις 7 Φεβρουαρίου 1964 ο Σοφοκλής Βενιζέλος άφησε την τελευταία του πνοή στο κρητικό πέλαγος. Με αυτήν την αφορμή ο γενικό διευθυντής του εθνικού ιδρύματος ερευνών και μελετών "Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος" έγραψε το ακόλουθο άρθρο για τη ζωή και το έργο του Σοφοκλή Ελευθερίου Βενιζέλου. Το άρθρο δημοσιεύτηκε σήμερα Παρασκευή 8 Φεβρουαρίου στα "Χανιώτικα νέα" απ' όπου το αναδημοσιεύουμε:
Του ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ, Γενικού Διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος"
Ορφάνια και Προσφυγιά
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος γεννήθηκε στα τουρκοκρατούμενα Χανιά στις 5 Νοεμβρίου του 1894. Λίγες ημέρες μετά τη γέννησή του η μητέρα του Μαρία προσβάλλεται από επιλόχειο μόλυνση και πεθαίνει σε ηλικία μόλις 24 ετών. Ο θάνατός της βύθισε στο πένθος και δοκίμασε σκληρά τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Παρά το οδυνηρό πλήγμα της μοίρας ήταν υποχρεωμένος να συνεχίσει τον αγώνα της επιβίωσης ως μαχόμενος δικηγόρος και παράλληλα να απαντήσει στις ιστορικές προκλήσεις της εποχής, που τον καλούσαν να αναλάβει μία από τις δυσκολότερες υποθέσεις της σταδιοδρομίας του. Να γίνει δηλαδή ηγέτης του επαναστατικού αγώνα κατά του Οθωμανού δυνάστη. Χρόνια δύσκολα για την οικογένεια Βενιζέλου, χρόνια ακόμα δυσκολότερα για την Κρήτη.
Το 1896, στη διάρκεια της Μεταπολιτευτικής επανάστασης, ο Σοφοκλής ήταν δύο ετών. Η κατάσταση χειροτέρευε κάθε μέρα στα Χανιά και οι Τούρκοι γίνονταν ολοένα και πιο απειλητικοί. Ο πατέρας, για να προστατεύσει τα δύο παιδιά του, Κυριάκο και Σοφοκλή, τα μπάρκαρε μαζί με τη γιαγιά τους Στυλιανή για τη Μήλο. Στην πιο τρυφερή ηλικία τους τα παιδιά, ορφανά από μητέρα, αποχωρίζονταν και τον πατέρα τους. Σε λίγο θα έχαναν και τη γιαγιά τους, που πέθανε το 1897 και τάφηκε για πάντα στη Μήλο, μακριά από τον τόπο της και τα παιδιά της. Μόνον η κόρη της Ελένη, ο γαμπρός της Ανδρέας Νοστράκης και τα δύο μικρά εγγονάκια της βρέθηκαν κοντά της την ώρα που έφυγε από τη ζωή. Την ίδια εποχή στην Κρήτη ξεσπούσε μια ακόμα επανάσταση, που την ηγεσία της ανέλαβε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Ο αντίκτυπος από τις διώξεις κατά του πατέρα του
Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, το 1898, η κατάσταση στην οικογένεια του Ελευθερίου Βενιζέλου δεν άλλαξε πολύ. Τα καθήκοντα του ως υπουργού Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας άφηναν ελάχιστο χρόνο φροντίδας για τα παιδιά. Μετά την αποπομπή του από την κυβέρνηση, από τον Ύπατο Αρμοστή Κρήτης, Πρίγκιπα Γεώργιο το 1901, ο Βενιζέλος βρισκόταν συχνότερα στο σπίτι και τα παιδιά αισθάνονταν εντονότερη την παρουσία του. Στη μνήμη του Σοφοκλή παρέμεινε ένα επεισόδιο της εποχής αυτής, που λίγο έλειψε να καταλήξει σε νέα οικογενειακή συμφορά:
«Θα ήμουν οκτώ περίπου ετών», διηγείται ο Σοφοκλής Βενιζέλος, «όταν μία μέρα μαζί με τον αδελφό μου, τον Κυριάκο, κατεβήκαμε από το σπίτι μας της Χαλέπας στη θάλασσα για μπάνιο. Αυτό γινόταν σχεδόν καθημερινώς και ο πατέρας μου ερχόταν ως την ακρογιαλιά για να παρακολουθήσει τα παιχνίδια μας στο νερό. Φαίνεται όμως ότι την ημέρα εκείνη 'ανοιχτήκαμε' λίγο και το ρεύμα άρχισε να μας παρασύρη. Μικρά παιδιά όπως είμαστε, δεν είχαμε τη δύναμη να αντισταθούμε. Βάλαμε τις φωνές. Θυμάμαι σαν και τώρα τη σκηνή. Ο πατέρας μου γδύθηκε και έπεσε στη θάλασσα. Ήταν καλός κολυμβητής και γρήγορα βρέθηκε κοντά μας. Εμείς φωνάζαμε απελπισμένα πίνοντας ταυτοχρόνως το αλμυρό νερό. Έφτασε πρώτα τον Κυριάκο και τον άρπαξε από τη μέση. Κολύμπησε κατόπιν προς το μέρος μου, αλλά μόλις με πλησίασε του έφυγε ο Κυριάκος. Άρπαξε εμένα από τα μαλλιά αλλά και εγώ του ξέφυγα. Αυτό βάστηξε λίγα λεπτά της ώρας και τέλος μας έβγαλε και τους δύο έξω. Το πρόσωπο του είχε μία έκφραση φόβου. Για πρώτη και τελευταία φορά τον είδα έτσι...»
Η περίοδος αυτή συμπίπτει με την κορύφωση της ρήξης του Βενιζέλου με τον Πρίγκιπα που οδήγησε τελικά στην επανάσταση του Θερίσου το 1905. Ο Βενιζέλος κατέφυγε, επαναστάτης στα Λευκά Όρη και τα ανήλικα παιδιά τον ακολούθησαν λίγες μέρες αργότερα. Τις μυθιστορηματικές συνθήκες κάτω από τις οποίες βρέθηκε στο Θέρισο περιέγραψε πολλά χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Σοφοκλής:
«Μια νύχτα μας ξύπνησαν απότομα και μας έντυσαν βιαστικά. Στην είσοδο του σπιτιού μας περίμεναν δυο-τρεις Κρητικοί με τις βράκες και μας παρέδωσαν σ' αυτούς. Οι τρεις αυτοί Κρητικοί μας ανέβασαν στο βουνό όπου συναντήσαμε τον επαναστάτη πατέρα μας. Τι είχε συμβή; Επειδή υπήρχε φόβος να πιάσουν εμάς τα παιδιά για να εκβιάσουν κατόπιν τον πατέρα μας, μας φυγάδευσαν στο βουνό, όπου δεν υπήρχε πλέον κανένας κίνδυνος».
Τα παιδικά χρόνια του Σοφοκλή υπήρξαν, πράγματι, δύσκολα και γεμάτα από δραματικά γεγονότα. Ορφάνια, επαναστάσεις, προσφυγιά, απελευθέρωση της Κρήτης από τον οθωμανικό ζυγό και φοβεροί συγκλονισμοί από τη θυελλώδη δράση του πατέρα. Ο Σπύρος Μελάς, μετά την επανάσταση του Θερίσου, είχε έλθει στα Χανιά για να πάρει συνέντευξη από τον Βενιζέλο. Συνάντησε τον πατέρα με τα παιδιά σε ένα καφενείο του ενετικού λιμανιού. Στο βιβλίο του «Η επανάσταση του 1909» δίνει μια εικόνα του ψυχικού δράματος των παιδιών εξαιτίας της συνεχιζόμενης συκοφαντικής εκστρατείας κατά του πατέρα τους:
«Σ' όλο το διάστημα του φλογερού ξεσπάσματος του Βενιζέλου, τα δύο παιδιά, ο Κυριάκος και ο Σοφοκλής, δε σήκωναν τα μάτια τους από πάνω μας. Από τη μορφή του πατέρα τους, που τον τύλιγαν μ' ένα βλέμμα γεμάτο καμάρι και περηφάνεια, τα μάτια τους κολλούσαν σε μένα με κάποια συγκρατημένη δυσπιστία και μία προσπάθεια να μαντέψουν τι εντυπώσεις μου κάνανε τα λόγια του. Κάθε άνθρωπος που πήγαινε από την Αθήνα στην Κρήτη και πλησίαζε τον πατέρα τους, που ζούσανε το δράμα του από κοντά, ήταν και από ένας υποψήφιος εχτρός. Θα τον έβριζε και αυτός, όπως οι άλλοι, γυρίζοντας στην Αθήνα ή θα έδειχνε κατανόηση και δικαιοσύνη;».
Αξιωματικός, στην πρώτη γραμμή του μετώπου
Το 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκλέγεται Πρωθυπουργός της Ελλάδος και ένα χρόνο αργότερα ο Σοφοκλής τελειώνει το Γυμνάσιο Χανίων και έπειτα από εξετάσεις εισέρχεται στη Σχολή Ευελπίδων. Οι πολιτικοί άνδρες, έλεγε τότε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πρέπει να είναι υπόδειγμα στον κόσμο «διά του ιδίου αυτών βίου αλλά και διά του βίου των αμέσως σχετιζομένων προς αυτούς». Έτσι, στις 5 Οκτωβρίου 1912, όταν ξεκινούσε ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος, ο Σοφοκλής δεν τοποθετήθηκε στο γραφείο του πατέρα του αλλά στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Έκτοτε η στρατιωτική του σταδιοδρομία συνδέθηκε με τα δραματικά πολιτικά και πολεμικά γεγονότα της περιόδου 1912-1920, που είχαν πρωταγωνιστή τον πατέρα του. Τον ακολούθησε στην Θεσσαλονίκη μετά την έκρηξη του κινήματος της Εθνικής Αμύνης το 1916. Υπολοχαγός πυροβολικού, παρότι θα μπορούσε να μην πολεμήσει αφού δεν υπήρχαν παρά ελάχιστες πυροβολαρχίες, ζήτησε και τοποθετήθηκε στο πεζικό. Η διαγωγή τού γιου του πρωθυπουργού προκάλεσε τον ενθουσιασμό των συμπολεμιστών του, την εκτίμηση των συναδέλφων του αξιωματικών αλλά και την επιδοκιμασία του πατέρα του. Αργότερα ο Σοφοκλής ανέλαβε τη διοίκηση πυροβολαρχίας και διακρίθηκε στη μάχη του Σκρα, τον Μάιο του 1918, πολεμώντας και πάλι στην πρώτη γραμμή.
Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το φθινόπωρο του 1918, διορίστηκε υπασπιστής του πατέρα του στις διαπραγματεύσεις για την ειρήνη στο Παρίσι και έζησε κοντά του τους διπλωματικούς του αγώνες και γεύτηκε λίγη από τη δόξα του. Λίγο αργότερα προήχθη σε ταγματάρχη και στις αρχές του 1920 τοποθετήθηκε βοηθός στρατιωτικού ακολούθου στο Λονδίνο. Κατά την παραμονή του στην αγγλική πρωτεύουσα, ο Σοφοκλής ασθένησε σοβαρά και υπέστη διπλή εγχείρηση στο αυτί. Μόλις πληροφορήθηκε το γεγονός, ο πατέρας του άφησε για λίγες μέρες τις διαπραγματεύσεις στο Παρίσι και έσπευσε στο Λονδίνο για να βρεθεί στο προσκεφάλι του γιου του. Τον Μάιο του 1920 ο Σοφοκλής αρραβωνιάστηκε στο Παρίσι τη μελλοντική σύζυγό του Κάθλιν Ζερβουδάκη. Λίγες ημέρες αργότερα ο ελληνικός στρατός ξεκινούσε μεγάλη επίθεση κατά των τουρκικών δυνάμεων στη Μικρά Ασία. Ο Σοφοκλής δεν έμεινε στο Λονδίνο αλλά έσπευσε κατευθείαν στο μέτωπο. Η επιχείρηση διεξήχθη από τη Μεραρχία Αρχιπελάγους, την ταξιαρχία ιππικού και από μια μοίρα πεδινού πυροβολικού υπό την ηγεσία του ταγματάρχη Σοφοκλή Βενιζέλου. Οι ελληνικές δυνάμεις εντός τριών ημερών κάλυψαν απόσταση 120 χιλιομέτρων και διέλυσαν στη κυριολεξία όλες τις οργανωμένες δυνάμεις του κεμαλικού στρατού. Ο Σοφοκλής από την Προύσα έγραψε, γεμάτος υπερηφάνεια, προς τη μνηστή του:
«Προχθές ο ανταποκριτής τού Daily Mail με εφωτογράφισε πλησίον των πυροβόλων μου και εις την ανταπόκρισίν του προς την εφημερίδα του έγραψεν ότι ενώ ο πατέρας αγωνίζεται εις την Δύσιν ο υιός μάχεται εις την Ανατολήν».
Ας σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων το τραύμα στο αυτί υποτροπίασε, ενώ υπέστη και σοβαρή κρίση σκωληκοειδίτιδος και παρά τους αφόρητους πόνους δεν εγκατέλειψε τη μονάδα του και συνέχισε να πολεμά, απορρίπτοντας τις υποδείξεις των στρατιωτικών γιατρών για άμεση εισαγωγή στο νοσοκομείο.
Στην εξορία με τον πατέρα του
Στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920 υπογράφηκε η Συνθήκη των Σεβρών, με την οποία η Ελλάδα αποκτούσε την Ανατολική Θράκη και τη Σμύρνη. Δύο ημέρες μετά την υπογραφή της, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ενώ ετοιμαζόταν να αναχωρήσει για την Ελλάδα, υπέστη δολοφονική επίθεση στο σταθμό της Λυών στο Παρίσι. Ο Σοφοκλής έσπευσε στο πλευρό του πατέρα του και μετά την ανάρρωσή του επέστρεψαν μαζί στην Ελλάδα, όπου ο αθηναϊκός λαός τού επιφύλαξε θερμή υποδοχή.
Σε λίγους μήνες προκηρύχθηκαν οι μοιραίες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920. Ο Σοφοκλής έθεσε υποψηφιότητα βουλευτή στα Χανιά και εξελέγη πανηγυρικά βουλευτής με ποσοστό 82%. Όμως η χαρά της νίκης θα διαρκέσει λίγο. Τα νέα από την Αθήνα ήταν αποκαρδιωτικά: το Κόμμα των Φιλελευθέρων είχε υποστεί συντριπτική ήττα και ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν είχε εκλεγεί ούτε βουλευτής. Ήδη η θρυαλλίδα που επρόκειτο να ανατινάξει το οικοδόμημα της Μεγάλης Ελλάδος είχε τεθεί.
Ο ελληνικός λαός είχε πάρει τις αποφάσεις του και ο Ελευθέριος Βενιζέλος έλαβε την επομένη, χωρίς δισταγμό, τις δικές του. Έπρεπε να φύγει από την Ελλάδα. Όπως σωστά σημειώνει ο βιογράφος του, Γρηγόριος Δαφνής η μοίρα του Σοφοκλή ήταν άρρηκτα δεμένη με τη μοίρα του πατέρα του. Παρά την εκλογή του ως βουλευτή θα τον ακολουθήσει στην εξορία και θα τον στηρίξει ηθικά και οικονομικά.
Απόπειρες συνδιαλλαγής με τους αντιπάλους
Στις αρχές της ταραγμένης δεκαετίας του 1930, παρά το γεγονός ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν πανίσχυρος Πρωθυπουργός, δεν επέτρεψε στον Σοφοκλή να έχει βαρύνοντα λόγο στα κομματικά και κρατικά ζητήματα. Εντούτοις, ο Σοφοκλής, υπέστη τις συνέπειες των πολιτικών επιλογών της βενιζελικής παράταξης. Δέχθηκε κατηγορίες για στήριξη των στρατιωτικών κινημάτων του 1933 και 1935 και υποχρεώθηκε να παραμείνει εκτός Ελλάδος. Η αναβίωση των παθών του εθνικού διχασμού, ο ρεβανσισμός της μοναρχικής παράταξης και τα λάθη των Φιλελευθέρων θα οδηγήσουν, τελικά, στην πτώση της Δημοκρατίας και στην επάνοδο, το 1935, της Βασιλείας.
Μετά το θάνατο του πατέρα του, τον Μάρτιο του 1936, εισήλθε επίσημα στην πολιτική και ορίστηκε από τον Θεμιστοκλή Σοφούλη μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Έκτοτε οι επιλογές και η πολιτική του δράση εξέφραζαν τις τελευταίες επιθυμίες του πατέρα του: γεφύρωση του χάσματος του εθνικού διχασμού, αποκατάσταση της εθνικής ενότητας και επάνοδος στο στράτευμα των εκατοντάδων βενιζελικών αξιωματικών που είχαν αποταχθεί μετά το κίνημα του 1935 και ζούσαν σε έσχατη πενία. Ο Σοφοκλής είχε κληρονομήσει αρκετό από το ρεαλισμό του πατέρα του. Αντελήφθη εγκαίρως ότι χωρίς κάποια συνδιαλλαγή με το βασιλικό στρατόπεδο το κράτος και ο στρατός θα γινόταν αποκλειστικό φέουδο της άκρας Δεξιάς. Αυτό επιχείρησε να το αποτρέψει τρεις φορές. Με τις διαπραγματεύσεις του με τον Ιωάννη Μεταξά πριν από την κήρυξη της δικτατορίας. Κατόπιν, στη Μέση Ανατολή κατά την περίοδο της κατοχής και, αργότερα, κατά τα πέτρινα χρόνια της βενιζελικής παράταξης τη δεκαετία του ?50.
Τα ανοίγματά του στην κυβέρνηση του βουνού και οι προσπάθειές του για συνδιαλλαγή με τη βασιλική παράταξη δεν βρήκαν τελικά ανταπόκριση. Το αποτακτικό και η εθνική ενότητα έπεσαν θύματα των άγριων παθών που άρχισαν να καλλιεργούνται από την περίοδο της κατοχής στον ελλαδικό χώρο αλλά και στη Μέση Ανατολή. Στη δίνη του εμφυλίου πολέμου δεν υπήρχαν πλέον περιθώρια για ομαλές πολιτικές εξελίξεις. Όπως δεν θα υπάρξουν και στις αρχές τις δεκαετίας του ?50, όταν ο Σοφοκλής Βενιζέλος και ο Νικόλαος Πλαστήρας έγιναν πρωθυπουργοί της χώρας.
Τα πέτρινα χρόνια
Τα ανάκτορα, ο αμερικανικός παράγων και ο στρατός υπονόμευσαν τις κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις που σχημάτισε τότε η βενιζελική παράταξη. Εξάλλου, οι ανταγωνισμοί και οι αντιθέσεις μεταξύ των Νικολάου Πλαστήρα, Γεωργίου Παπανδρέου και Σοφοκλή Βενιζέλου αφαίρεσαν κύρος από τις κυβερνήσεις αυτές και κατέστησαν αναπόφευκτη την επικράτηση του Αλέξανδρου Παπάγου. Η δεκαετία που ακολούθησε, μετά την άνοδο του Παπάγου το 1952 και εν συνεχεία του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην εξουσία, σημαδεύτηκε από την πλήρη κυριαρχία των ανακτόρων και της συντηρητικής παράταξης. Η διαίρεση της βενιζελικής παράταξης και η αδυναμία της να παρουσιάσει πειστική κυβερνητική πρόταση θα την καθηλώσει στα αντιπολιτευτικά έδρανα και θα την αποξενώσει από τα κέντρα της εξουσίας και τον κρατικό μηχανισμό, με σοβαρές συνέπειες στην ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος.
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος πίστευε βαθύτατα στο ρόλο που μπορούσαν να διαδραματίσουν οι βενιζελογενείς δυνάμεις. Ο Πλαστήρας είχε πεθάνει το 1953, όμως η αναβίωση της κεντροαριστερής πρότασής του μπορούσε να επιτευχθεί και χωρίς αυτόν. Ο Σοφοκλής, έχοντας αποβάλει τα βαρίδιά του παρελθόντος, επιχείρησε από τη θέση της αντιπολίτευσης ένα γενναίο βήμα για την αποκατάσταση της εύρυθμης λειτουργίας του πολιτεύματος. Στα μέσα της δεκαετίας του ?50 πρότεινε τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ, την κατάργηση της εξορίας και των πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων, τη χορήγηση γενικής αμνηστίας, και άλλα μέτρα, που αποτελούσαν μια επανάσταση για τις πολιτικές συνθήκες της εποχής. Παράλληλα, χωρίς αποκλεισμούς και αγκυλώσεις, προσπάθησε να ενδυναμώσει την πολιτική παρουσία της κεντρώας παράταξης, επιδεικνύοντας συνθετική διάθεση μέσα από συνεργασίες, κατά περίπτωση, με δυνάμεις τόσο της «συντηρητικής» όσο και της «προοδευτικής» παράταξης. Ακόμα, στις αρχές της δεκαετίας του 1960 , αρχηγός της αντιπολίτευσης, θα αποτολμήσει επίσκεψη στη Μόσχα, όπου θα μιλήσει για απύραυλα Βαλκάνια, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις στη Δύση.
Eνδοπαραταξιακές αντιθέσεις
Οι πρωτοβουλίες αυτές δεν μπορούσαν, όμως, να αποτελέσουν ελκυστική κυβερνητική πρόταση προς το λαό, αφ' ης στιγμής ο άλλος ισχυρός πόλος της κεντρώας παράταξης, ο Γεώργιος Παπανδρέου, εκείνη την περίοδο αρνιόταν να συνταχθεί με τις προωθημένες αυτές πολιτικές θέσεις. Είναι γνωστό ότι, προηγουμένως, ο Γεώργιος Παπανδρέου, με τη μεσολάβηση του Σπύρου Μαρκεζίνη και του βιομήχανου Πρόδρομου Μποδοσάκη, είχε συνεργασθεί στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1952 με τον Συναγερμό του Παπάγου και είχε εκλεγεί βουλευτής με τη σημαία του.
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος, προκειμένου να αποσπάσει τον Παπανδρέου από τον Συναγερμό, του προσέφερε, το 1953, τη συναρχηγία του Κόμματος των Φιλελευθέρων, πρόταση την οποία αποδέχθηκε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Οι σχέσεις των δύο ανδρών θα δοκιμασθούν για πολλοστή φορά τον Ιούνιο του 1955, όταν ο Σοφοκλής θέλησε να δώσει κεντροαριστερά χαρακτηριστικά σε ένα νέο κομματικό σχήμα, το οποίο σύμφωνα με δήλωσή του θα υιοθετούσε το πρόγραμμα του Εργατικού Κόμματος της Βρετανίας. Ο Παπανδρέου αρνήθηκε να συνταχθεί με τις θέσεις αυτές, εμμένοντας σε συντηρητικούς προσανατολισμούς του κεντρώου χώρου.
Τον Ιούνιο του 1960 ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της Ε.Δ.Α. Ηλίας Ηλίου ζήτησε για μια ακόμα φορά τη νομιμοποίηση του Κ.Κ.Ε. Ένα μήνα μετά, με βαρυσήμαντο άρθρο στο «Βήμα», ο αρχηγός των Φιλελευθέρων Σοφοκλής Βενιζέλος ζητά και αυτός τη νομιμοποίηση του Κ.Κ.Ε. Ταυτόχρονα επαναφέρει την πρότασή του για μια βαλκανική διάσκεψη, που θα άμβλυνε τις διαφορές μεταξύ αφενός της Ελλάδος και αφετέρου της Αλβανίας και της Βουλγαρίας. Κατά την άποψή του, η πολιτική αυτή θα οδηγούσε σε δραστική μείωση των στρατιωτικών δαπανών, θα άμβλυνε την ένταση μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού συνασπισμού και θα καλλιεργούσε το κλίμα της διεθνούς ύφεσης. Στον Σοφοκλή Βενιζέλο απάντησε, με εκφράσεις πεζοδρομίου, εκ μέρους της κυβέρνησης της Ε.Ρ.Ε. ο υπουργός Εσωτερικών Δημήτριος Μακρής, ζητώντας να ασκηθεί ποινική δίωξη εναντίον του για πράξεις στρεφόμενες κατά της ασφάλειας της χώρας. Στη διαμάχη αυτή πήρε μέρος και ο Γ. Παπανδρέου, ο οποίος, προς γενική κατάπληξη, συντάχθηκε με τις θέσεις της κυβέρνησης. της Ε.Ρ.Ε. Κατά τον Παπανδρέου, μια ενδεχόμενη νομιμοποίηση του Κ.Κ.Ε. ισοδυναμούσε με ήττα του αστικού καθεστώτος και ηθική νίκη του κομμουνισμού. Κατ? αυτό τον τρόπο, τόνιζε, το μεν Κ.Κ.Ε. θα αποτελούσε τη «μαχητική πρωτοπορία», ενώ η συνέχιση της παρουσίας της Ε.Δ.Α. δεν θα ήταν τίποτε άλλο παρά μια «παγίδα διά τας μάζας των θυμάτων».
Υπό τις συνθήκες αυτές η πορεία του Σοφοκλή, την περίοδο αυτή, ήταν δύσκολη και γεμάτη δοκιμασίες. Η αποτυχία του να συγκροτήσει εγκαίρως έναν ισχυρό κεντρώο πόλο δεν σχετίζεται τόσο με τις ικανότητές του ή με κάποιες αιφνίδιες παλινωδίες του, όσο με τις ανώμαλες πολιτικές συνθήκες που κληροδότησε ο εμφύλιος πόλεμος· και οπωσδήποτε σχετίζεται με την παρουσία ισχυρών προσωπικοτήτων στον ίδιο χώρο, που η μία εξουδετέρωνε την άλλη.
Η επιλογή του δεύτερου ρόλου
Η αγωνία του Σοφοκλή για τη δημιουργία ισχυρού κεντρώου πόλου τον οδήγησε στην επιλογή τού δεύτερου ρόλου και στην ανάθεση της ηγεσίας της Ενώσεως Κέντρου στον Γ. Παπανδρέου, έστω και αν είχε σοβαρές επιφυλάξεις για τη βιωσιμότητα αυτής της λύσης. Ήταν μία μεγάλη προσωπική θυσία, αν ληφθεί υπόψη ότι διέθετε πολύ μεγαλύτερη εκλογική δύναμη από τον Παπανδρέου, που οδήγησε τελικά στη συγκόλληση των κεντρώων δυνάμεων. Η δημιουργία, όμως, της Ενώσεως Κέντρου ήλθε πάρα πολύ αργά, μόλις το 1961. Οι δύο από τις κυριότερες ηγετικές προσωπικότητές της ήταν ήδη σε προχωρημένη ηλικία. Η έκλειψη του ενός σίγουρα θα καθιστούσε πιο αδύναμη την ενότητα μιας παράταξης που τη συγκροτούσαν ετερόκλητες δυνάμεις και προσωπικότητες, με διαφορετικές ιδεολογίες και μεγάλες προσωπικές φιλοδοξίες. Η παρουσία του Σοφοκλή ήταν απαραίτητη όσο ποτέ άλλοτε. Ατυχώς για τον ίδιο, για τον κεντρώο χώρο και για τη χώρα, ο απρόσμενος θάνατός του, τον Φεβρουάριο του 1964, ενεργοποίησε και πάλι τις φυγόκεντρες δυνάμεις της παράταξης, που αγωνίσθηκε τόσα χρόνια να γίνει κυβέρνηση για να βρεθεί πάρα πολύ εύκολα διασπασμένη με ολέθριες συνέπειες για τη χώρα.
Μια αποτίμηση
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος έζησε και πέθανε κάτω από τη βαριά σκιά του πατέρα του. Ο ίδιος αισθανόταν υπερηφάνεια και ομολογούσε ότι ολόκληρη η ζωή, όλες οι επιλογές, η πολιτική σκέψη, το έργο του Ελευθερίου Βενιζέλου αποτελούσαν σημείο αναφοράς για αυτόν. Οι αντίπαλοί του και ο λαός τον θεωρούσαν συνέχεια του πατέρα του και τον συνέκριναν, όχι πάντοτε καλόπιστα, με αυτόν, γεγονός βέβαια όχι ευνοϊκό για την πολιτική του σταδιοδρομία.
Η κυβερνητική θητεία του Σοφοκλή Βενιζέλου στις αρχές της δεκαετίας του 1950 (τρείς φορές Πρωθυπουργός και πέντε Αντιπρόεδρος Κυβερνήσεως και Υπουργός Εξωτερικών) αλλά και η σύντομη θητεία του, ως Αντιπρόεδρος και Υπουργός Εξωτερικών, στη βραχύβια κυβέρνηση της Ενώσεως Κέντρου το 1963, είχε καταδείξει τις ικανότητές του να χειρίζεται επιτυχώς, με τον απαιτούμενο ρεαλισμό, κρίσιμα ζητήματα διεθνούς πολιτικής. Πάντοτε με υπερκομματική προσέγγιση αναλάμβανε σημαντικές πρωτοβουλίες προκειμένου να διασφαλίσει τα συμφέροντα και τη διεθνή θέση της χώρας στη δύσκολη μετεμφυλιακή συγκυρία. Επί των ημερών του, για παράδειγμα, η Ελλάδα εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ. Στο τελευταίο διάστημα της ζωής του υπήρξε καταλύτης των πολιτικών εξελίξεων. Χωρίς τη δική του καθοριστική συμβολή οι δύο εκλογικές νίκες της Ενώσεως Κέντρου (Νοέμβριος 1963 και Φεβρουάριος 1964) είναι αμφίβολο αν θα είχαν επιτευχθεί. Είχε ασκήσει σκληρή αντιπολίτευση απέναντι στη κυβέρνηση της ΕΡΕ που συνετέλεσε αποφασιστικά στην πτώση του Κωνσταντίνου Καραμανλή.
Ο θάνατός του όχι μόνον ανέτρεψε τις, ούτως ή άλλως, εύθραυστες ισορροπίες της Ενώσεως Κέντρου αλλά άφησε μετέωρες βενιζελογενείς δυνάμεις με σημαντική απήχηση στην κοινή γνώμη, τις οποίες εξέφραζε σε μεγάλο βαθμό κάτι που ουδείς μπορούσε να παραβλέψει. Η κοινή γνώμη της ιδιαίτερης πατρίδας του, των Χανίων, αλλά και ολόκληρης της Κρήτης, συγκλονίστηκε από τον αναπάντεχο θάνατό του, επί του πλοίου «Ελλάς» τις πρώτες πρωινές ώρες της 7ης Φεβρουαρίου. Επέστρεφε στην Αθήνα μετά από μια θριαμβευτική προεκλογική περιοδεία σε ολόκληρη τη μεγαλόνησο, την οποία ολοκλήρωσε με ομιλία του στα Χανιά λίγες ώρες νωρίτερα. Η πάνδημη συμμετοχή στην κηδεία του επιβεβαίωσε την απήχηση που διατηρούσε στο λαό και ταυτόχρονα επισφράγισε το τέλος μιας μακράς κυριαρχίας του Βενιζελισμού στην πολιτική ζωή της χώρας.
Η τελευταία εθνική προσφορά του
Ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και ο εκδότης Χρήστος Λαμπράκης στις νεκρολογίες τους για τον Σοφοκλή Βενιζέλο τόνισαν τον καθοριστικό ρόλο, που διαδραμάτισε για την αποσόβηση τουρκικής απόβασης στην Κύπρο, σε μια από τις πιο επικίνδυνες κρίσεις του Κυπριακού, τον Δεκέμβριο του 1963. Ήταν τότε αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης της Ενώσεως Κέντρου υπό τον Γ. Παπανδρέου, η οποία είχε προέλθει από τις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου του έτους εκείνου.
Λίγες μέρες μετά την άνοδο στην εξουσία της νέας κυβέρνησης, ο Πρόεδρος της Κύπρου Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, χωρίς να ενημερώσει την ελληνική κυβέρνηση, προχώρησε σε μονομερή διαβήματα για τροποποίηση του κυπριακού συντάγματος, το οποίο, με βάση της συνθήκες Ζυρίχης και Λονδίνου, παραχωρούσε πράγματι υπερβολικά δικαιώματα στην τουρκοκυπριακή μειονότητα. Οι περισσότερες από τις 13 αλλαγές, τις οποίες πρότεινε τότε ο Μακάριος ήταν βάσιμες και αναγκαίες για την ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος. Πλην όμως υποβλήθηκαν σε ακατάλληλο χρόνο και με τρόπο που προκάλεσαν τη σφοδρή αντίδραση της Άγκυρας και των Τουρκοκυπρίων. Ο πρέσβης της Κύπρου στην Αθήνα, Νικόλαος Κρανιδιώτης, στενός φίλος του Μακάριου, θα γράψει αργότερα για το σοβαρό αυτό σφάλμα, ότι η αλλαγή του συντάγματος θα έπρεπε να επιδιωχθεί βαθμιαία και σε στενή συνεργασία με την Αθήνα και την Άγκυρα. Ο Σοφοκλής, αιφνιδιασμένος από τις εξελίξεις, βρέθηκε στα μέσα Δεκεμβρίου στο Παρίσι, όπου κατόρθωσε να πείσει τον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών να συστήσει στους Τουρκοκυπρίους να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις με τον Μακάριο. Τόσο ο Κρητικός πολιτικός, όσο και ο Πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου πίστευαν στη σταδιακή ανατροπή των συνθηκών της Ζυρίχης, αλλά έθεταν ως προϋπόθεση την αποφυγή μονομερών ενεργειών και την επικράτηση κλίματος νηφαλιότητας μεταξύ των δύο κοινοτήτων της Κύπρου.
Όμως η παντελής έλλειψη αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ ελληνικής και τουρκικής πλευράς και ο φόβος για αιματηρό ξεκαθάρισμα λογαριασμών, υπονόμευσαν κάθε προσπάθεια για ειρηνική επίλυση των διαφορών. Με αφοπλιστική ειλικρίνεια ο Μακάριος, λίγες μέρες αργότερα, θα δηλώσει ότι οι Έλληνες φοβούνταν τουρκική επίθεση και οι Τούρκοι ελληνική. Στις 21 Δεκεμβρίου 1963 ένα επεισόδιο, το οποίο στοίχισε τη ζωή σε δύο Τουρκοκύπριους, θα οδηγήσει σε μια από τις αιματηρότερες συγκρούσεις μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Η τουρκοκυπριακή πλευρά απάντησε αμέσως, εξαπολύοντας κύμα δολοφονικής τρομοκρατίας για να ανταπαντήσει η ελληνική πλευρά με σφοδρή επίθεση κατά των τουρκοκυπριακών θέσεων στην Ομορφίτα. Η κυπριακή ηγεσία είχε διαπράξει το σοβαρό λάθος να αναθέσει την επιχείρηση στον ακροδεξιό εθνικιστή Νίκο Σαμψών, επιτρέποντας έτσι στην τουρκική προπαγάνδα να ισχυρισθεί ότι υπήρξαν χιλιάδες νεκροί. Αργά το βράδυ των Χριστουγέννων του 1963 ο Μακάριος απηύθυνε τηλεφωνική έκκληση στον Βενιζέλο για στρατιωτική επέμβαση της Ελλάδος. Ο τηλεφωνικός διάλογος που ακολούθησε ήταν έντονος και ο Έλληνας αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών έκλεισε απότομα το τηλέφωνο, λέγοντας στον Μακάριο:
«Σεις που υπογράψατε τις συνθήκες της Ζυρίχης, Σεις έχετε την ευθύνην. Δεν θα μπλέξω την Ελλάδα σε πόλεμο».
Όμως οι Τούρκοι έδειχναν αποφασισμένοι να κάνουν απόβαση στην Κύπρο. Στις 28 Δεκεμβρίου στη μία μετά τα μεσάνυχτα τα τουρκικά πλοία είχαν εισέλθει στα κυπριακά χωρικά ύδατα και απείχαν ελάχιστα μίλια από τις ακτές του νησιού. Η αντίδραση του Βενιζέλου υπήρξε ακαριαία. Κάλεσε, στις δύο το πρωί, τον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στην Αθήνα Χένρυ Λαμπουίς και του ζήτησε την επέμβαση του έκτου στόλου, ώστε να αποτραπεί η τουρκική απόβαση· σε διαφορετική περίπτωση, τον προειδοποίησε, ότι η Ελλάδα θα εμπλεκόταν σε πολεμικές επιχειρήσεις. Ο Λαμπουίς έσπευσε αμέσως στην αμερικανική πρεσβεία και ζήτησε την επέμβαση της κυβέρνησης του, ώστε να αποτραπεί ελληνοτουρκικός πόλεμος. Η προσωπική παρέμβαση του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Λίντον Τζόνσον στην τουρκική ηγεσία, υποχρέωσε τους Τούρκους να ματαιώσουν την απόβαση. Οι χειρισμοί του Σοφοκλή Βενιζέλου είχαν αποτρέψει την τουρκική εισβολή και η διεθνής διπλωματία τον αναγνώρισε ως ένα σπουδαίο υπουργό Εξωτερικών. Στις 29 Δεκεμβρίου, δύο μέρες πριν από την παραίτηση της κυβέρνησης και της προκήρυξης νέων εκλογών για τις 16 Φεβρουαρίου 1964, ο Σοφοκλής Βενιζέλος απηύθυνε μια ιδιαίτερα αυστηρή επιστολή προς τον Μακάριο. Του επισήμαινε τους κινδύνους που συνεπαγόταν η πολιτική του για το μέλλον της Κύπρου και τον προειδοποιούσε, ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν επρόκειτο στο εξής να τον ακολουθήσει στις μονομερείς επιλογές του. Τέλος, τον καλούσε να διαπραγματευθεί με την τουρκοκυπριακή πλευρά, διότι, οι συμφωνίες της Ζυρίχης μόνο με διαπραγματεύσεις και όχι με δυναμικά μέσα μπορούσαν να βελτιωθούν.
Μετά τις εκλογές του Φεβρουαρίου του 1964 ο Πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου θέλησε να συνεχίσει την πολιτική του Σοφοκλή Βενιζέλου. Όμως, παρά τις απεγνωσμένες του προσπάθειες, δεν κατάφερε να επιβάλει αυτή την πολιτική ούτε στη Λευκωσία, ούτε μεταξύ των κορυφαίων στελεχών της παρατάξεώς του. Με αποτέλεσμα, να επικρατήσει μια πρωτοφανής διγλωσσία, που απομάκρυνε το ενδεχόμενο μιας ικανοποιητικής λύσης στο Κυπριακό.
Το κενό που είχε αφήσει ο θάνατος του Σοφοκλή Βενιζέλου αποδείχθηκε δυσαναπλήρωτο. Όπως, προφητικά, έγραψε στη νεκρολογία του ο Χρ. Λαμπράκης, όσο ζούσε ο Κρητικός πολιτικός ήταν «μία εγγύησις σταθερότητος εις τον τόπον μας και ένας παράγων μετριοπάθειας και ισορροπίας».
Ο θάνατος του στέρησε πράγματι τον ελληνισμό από έναν ικανό και έμπειρο πολιτικό στο χειρισμό των μεγάλων διεθνών και εθνικών θεμάτων. Για τη στερέωση της Ενώσεως Κέντρου στην εξουσία, μετά τον εκλογικό της θρίαμβο του Φεβρουαρίου 1964 και γενικότερα για την εμπέδωση ενός ομαλού πολιτικού βίου, ο θάνατος του Σοφοκλή Βενιζέλου υπήρξε βαρύ πλήγμα. Με την έκλειψή του δεν εξέλιπε, όπως ορισμένοι ισχυρίζονται, η συντηρητική αλλά η ρεαλιστική συνιστώσα της κεντρώας παράταξης.
ΕΠΙΚΗΔΕΙΟΣ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ*
«Είναι κοινός ανθρώπινος κλήρος ο θάνατος αλλά είναι προνόμιον η ευθανασία. Και αυτήν σου επεφύλαξαν οι θεοί.
Είχες κινηθή, τον τελευταίον καιρόν, εις μίαν ιαχήν θριάμβου. Και η Κρήτη, η ιδική σου, σε απεθέωσε. Αμέσως κατόπιν απεχαιρέτησες την ζωήν. Έπεσες ηρωικώς εις την μάχην. Και εξέλεξες το Κρητικόν πέλαγος. Διά να αποχαιρετήσης, μαζύ με την γην, και την θάλασσαν των πατέρων σου. [...] Η πολιτική αρετή σου ήτο η ημερότης, η μετριοπάθεια. Και διά τούτο δεν είχες εχθρούς. Είχες μόνον αντιπάλους. Αλλά ακόμη και οι αντίπαλοι σε περιέβαλλον με τιμή και συμπάθεια. Ατμόσφαιραν πολιτισμού εδημιούργη η παρουσία σου εις τον δημόσιον βίον. Αλλά όταν ήρχετο το μήνυμα του μεγάλου αγώνος, ερρίπτεσο πρώτος εις την μάχην. [...] Ο λόγος σου είχεν ουσίαν. Με ηρεμίαν, με ασφαλή κρίσιν, εύρισκες τον πυρήνα του θέματος. Υπάρχουν σημαντικοί σταθμοί εις τον δημόσιον βίον σου. Η καταστολή του ναυτικού κινήματος εις την Αίγυπτον. Σκληρά ήτο η ανάγκη. Αλλά υπηγορεύετο από το εθνικόν χρέος. Και την απετόλμησες. Σταθμόν απετέλεσε και η είσοδος της Ελλάδος, χάρις εις την ιδικήν σου πρωτοβουλίαν, εις το ΝΑΤΟ. Και εσχάτως, η έξοχος διαχείρισις του Κυπριακού. Και ιστορικόν σταθμόν εις τον πολιτικόν βίον της χώρας η δημιουργία της ενιαίας δημοκρατικής παρατάξεως, της οποίας υπήρξες ο κύριος συντελεστής.
Εκείνο, το οποίον κατ? εξοχήν σε εχαρακτήριζεν, ήτο η προθυμία της θυσίας. Προσέφερες προθύμως και το προσωπικόν κύρος σου και την δύναμιν του κόμματος εις τον βωμόν των γενικωτέρων σκοπών: Και η τελευταία θυσία δεν απέβη εις μάτην. Μας ωδήγησεν εις την νίκην της 3ης Νοεμβρίου. Και οδηγεί εις τον θρίαμβον της 16ης Φεβρουαρίου[..]».
*Ο επικήδειος λόγος του Γεωργίου Παπανδρέου εκφωνήθηκε στο μητροπολιτικό ναό Χανίων κατά την κηδεία του Σοφοκλή Βενιζέλου στις 9 Φεβρουαρίου 1964. Το κείμενο απόκειται στα αρχεία του Ιδρύματος «Γεώργιος Παπανδρέου».
Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ *
Η Κρητική γη δέχεται σήμερα ένα από τα εξοχώτερα, τα πιστότερα, τα πιο τιμημένα και πιο αγαπημένα της τέκνα - τον Σοφοκλή Βενιζέλον [?].
Ο ενταφιασμός εις το Ακρωτήρι δεν έχει οικογενειακόν μόνον χαρακτήρα. Αποτελεί υψηλότερον συμβολισμόν διότι θα ιστορή εις τας νεωτέρας γενεάς, ότι ο δεύτερος Βενιζέλος υπήρξεν άξιος του πρώτου: Ένας μεγάλος πατριώτης, ένας γενναίος και άτρομος μαχητής, ένας εξαίρετος πολιτικός ηγέτης, και ένας κορυφαίος διπλωμάτης. Διότι υπήρξε πράγματι κορυφαίος. Μοναδικόν του κίνητρον εις τους μακρούς και σκληρούς πολιτικούς του αγώνας, τους οποίους διεξήγαγεν από του θανάτου του πατρός του έως προχθές, ήτο η εξυπηρέτησις του γενικωτέρου εθνικού συμφέροντος. Με τον ρεαλισμόν του και την ψυχραιμίαν του αντιμετώπιζε τας εκάστοτε καταστάσεις, διεθνείς ή εσωτερικάς, κατά τρόπον που δύσκολα θα τας αντιμετώπιζε άλλος πολιτικός ηγέτης.
[...] Όλος ο Ελληνικός κόσμος και ένα μέρος του ξένου εθρήνησαν τον Σοφοκλή Βενιζέλον με πραγματικήν οδύνην, όχι μόνον ως έναν αγαπητότατον άνθρωπον. Αλλ? επειδή ήτο μία εγγύησις σταθερότητος εις τον τόπον μας και ένας παράγων μετριοπαθείας και ισορροπίας. Όλοι οι Έλληνες, φίλοι και αντίπαλοι, διησθάνοντο ότι με τον Βενιζέλον εις τον δημόσιον στίβον, ανεξαρτήτως του αν θα ευρίσκετο εις την Κυβέρνησιν ή την Αντιπολίτευσιν, θα ευρίσκοντο πάντοτε φρόνιμοι λύσεις εις τα προβλήματα που θα ανέκυπταν ενώπιον του Ελληνικού Έθνους. Η διαίσθησις αυτή του Ελληνικού Λαού, ήτο ακριβής. Εδικαιώθη προσφάτως ακόμη από τον ίδιον τον Σοφοκλή Βενιζέλον με το σύντομον πέρασμά του από το Υπουργείον των Εξωτερικών, το οποίον θα μείνη εις την διπλωματικήν ιστορίαν της νεωτέρας Ελλάδος. Διότι συνεδέθη με ωρισμένας ευτυχείς πρωτοβουλίας προς αντιμετώπισιν της Κυπριακής κρίσεως και με μίαν εντατικήν και μέχρι εξαντλήσεως παρασκηνιακήν προσπάθειαν του εκλιπόντος εθνικού ηγέτου που έκαμαν τους ξένους συνομιλητάς του να τον αποκαλούν, δημοσία σχεδόν, «μεγάλον υπουργόν των Εξωτερικών».
Μαζί με ολόκληρο τον Ελληνικό Λαό, «Το Βήμα» έχει την συναίσθηση της απωλείας ενός μεγάλου πολιτικού ηγέτου. Αλλά, επί πλέον, και ενός πραγματικού φίλου και συνεργάτου.
* Το κείμενο του Χρήστου Λαμπράκη δημοσιεύθηκε την 9η Φεβρουαρίου 1964, ημέρα της κηδείας του Σοφοκλή Βενιζέλου, στην εφημερίδα «Το Βήμα».
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ *
«Ως ήρωα πεσόντα επί των επάλξεων της Δημοκρατίας κηδεύει σήμερον ο ελληνικός λαός τον Σοφοκλή Βενιζέλον. Ο αδόκητος θάνατός του συνεκλόνισε το Πανελλήνιον. Και δικαίως. Διότι ο υιός του Εθνάρχου υπήρξεν ο κληρονόμος του φλογερού πατριωτισμού, της αμεταθέτου προσηλώσεως εις το ιδεώδες της Δημοκρατίας, που μαζί με την μεγαλοφυΐαν ήσαν τα συστατικά της μοναδική προσωπικότητος του Ελευθερίου Βενιζέλου. Δεν εγκατέλειψεν ο Σοφοκλής Βενιζέλος τον αγώνα, ούτε κατά τας δυσκολωτέρας στιγμάς του. Επολέμησε με αποφασιστικότητα εις όλας τας μάχας κατά της δεξιάς και υπέμεινε με καρτερίαν τα πικρά έτη της ήττης. Δεν συνεβιβάσθη και δεν ελιποτάκτησε ? ως έπραξεν εις την πρώτην ήτταν, ο προηγούμενος αρχηγός της δεξιάς παρατάξεως. Είναι αναμφισβήτητον ότι η Δημοκρατία θα είχεν αφανισθή μέσα εις την λαίλαπα της «Μαύρης Συνάξεως» αρχικώς, του Καραμανλισμού αργότερον, εάν ο Σοφοκλής Βενιζέλος δεν παρέμενεν ανένδοτος και γενναίος κατά την μακράν περίοδον της μεγάλης δοκιμασίας του δημοκρατικού κόσμου, εάν με το παράδειγμά του δεν ετόνωνε τας ψυχάς όλων μας.
Η γενναιότης ήτο το προέχον, σταθερόν γνώρισμα του εκλιπόντος ηγέτου.
Και εις το πεδίον των μαχών και εις το στάδιον των πολιτικών αγώνων. Υιός του πρωθυπουργού, επολέμησεν, εν τούτοις, ως αξιωματικός εις την πρώτην γραμμήν του πυρός, μεταξύ των παιδιών του λαού, παντού όπου η πατρίς τον εκάλεσε. Εις την πολιτικήν ζωήν τον διέκριναν έξοχοι πολιτικαί αρεταί. Ο Σοφοκλής Βενιζέλος ήτο και εύστροφος διπλωμάτης και ψύχραιμος εκτιμητής των διεθνών συνθηκών και ρευμάτων και βαθύτατα ρεαλιστής. [..] Και κατά την εκδήλωσιν της νέας κρίσεως του Κυπριακού προσέφερεν εις το Έθνος υψίστην υπηρεσίαν με την ψύχραιμον αντιμετώπισιν της καταστάσεως. Αι διπλωματικαί του ικανότητες και το προσωπικόν του κύρος είχαν αποσπάση την διεθνή αναγνώρισιν και τον σεβασμόν. Ειδικώτερον εις τον τομέα αυτόν ο θάνατός του αφήνει κενόν δυσαναπλήρωτον?».
* Το κείμενο του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη δημοσιεύθηκε την 9η Φεβρουαρίου 1964, ημέρα της κηδείας του Σοφοκλή Βενιζέλου, στην εφημερίδα «Ελευθερία».
Ο ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ *
«Συνεκεντρώθημεν εδώ, αγαπητοί φίλοι, διά να τιμήσωμεν την μνήμην των δύο εξόχων Ελλήνων που ατενίζουν εν ειρήνη από τα ύψη του Ακρωτηρίου την απέραντον θάλασσαν και μαζύ της την ελληνικήν αιωνιότητα [...].
[...] Ο άλλος νεκρός είναι ο πρόεδρος Σοφοκλής Βενιζέλος, είναι ο χθεσινός πολύτιμος συναγωνιστής μας και έξοχος φίλος. Είναι αδύνατον μέχρι στιγμής να το πάρωμεν απόφασιν ότι δεν ευρίσκεται πλέον μεταξύ μας, να τον αντιμετωπίσωμεν ως ιστορικόν πρόσωπον, ως νεκρόν. Διά τον καθένα μας η ζωντανή, χαμογελαστή μορφή του ευγενούς ανθρώπου, του γενναίου ανδρός, του σεμνού πολιτικού που έφερε με άνετον υπερηφάνειαν, το μέγα και προσφιλές εις όλους μας όνομα του, είναι παρούσα, θερμή κοντά μας. Τον μακαρίζομεν διότι έπεσεν εις τας επάλξεις του αγώνος και πενθούμεν διότι δεν επρόλαβε να συμμερισθή μαζί μας τον κοινόν θρίαμβον και τας κοινάς ευθύνας εις την ωραίαν και δυσχερή προσπάθειαν της αναδημιουργίας. Τον θρίαμβον τον διησθάνθη και τον επροφήτευσε. Διά τας κοινάς ευθύνας προητοιμάζετο με χαράν αλλά και με έντονον συνείδησιν της ιστορικής αποστολής, η οποία ανέμενε τον ίδιον και την Ένωσιν Κέντρου. Εξέφραζε σχεδόν συνεχώς, κατά τας τελευταίας εβδομάδας της ζωής του, την φιλοδοξίαν να αναλάβωμεν τας κυβερνητικάς ευθύνας, μετά την 16ην Φεβρουαρίου, πλήρως εξωπλισμένοι και αξιοποιούντες τα διδάγματα της πείρας εκ του παρελθόντος. Και είναι βέβαιον ότι η παρουσία του εις την κυβέρνησιν θα παρείχε συχνάς ευκαιρίας νέων διακεκριμένων υπηρεσιών του προς την χώραν, την οποίαν ηγάπησε και υπηρέτησε με αφοσίωσιν.
Αλλά εκείνο το οποίον προσελάμβανε τας διαστάσεις πάθους ήτο η αγάπη διά την γήν των πατέρων του, διά την Κρήτην. Όταν ωμίλει περί αυτής η συνήθως ήρεμος φωνή του εθερμαίνετο από τόνους τρυφερότητος και στοργής και διησθάνετο ο συνομιλητής του ότι αδημονούσε να μετουσιώση εις πράξιν την λατρείαν του διά την ηρωϊκήν Μεγαλόνησον».
* Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από τον επιμνημόσυνο λόγο του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Εκφωνήθηκε στις 22 Μαρτίου 1964 κατά το πολιτικό μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου και με αφορμή τη συμπλήρωση 40 ημερών από τον θάνατο του Σοφοκλή. Από την εφημερίδα «Παρατηρητής», 24 Μαρτίου 1964.
(Αναδημοσίευση από τα Χανιώτικα νέα - 8/2/2013)
Link: http://www.haniotika-nea.gr/115638-politikos-tou-metrou-kai-paragontas-isorropias/
Του ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ, Γενικού Διευθυντή του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος"
Ορφάνια και Προσφυγιά
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος γεννήθηκε στα τουρκοκρατούμενα Χανιά στις 5 Νοεμβρίου του 1894. Λίγες ημέρες μετά τη γέννησή του η μητέρα του Μαρία προσβάλλεται από επιλόχειο μόλυνση και πεθαίνει σε ηλικία μόλις 24 ετών. Ο θάνατός της βύθισε στο πένθος και δοκίμασε σκληρά τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Παρά το οδυνηρό πλήγμα της μοίρας ήταν υποχρεωμένος να συνεχίσει τον αγώνα της επιβίωσης ως μαχόμενος δικηγόρος και παράλληλα να απαντήσει στις ιστορικές προκλήσεις της εποχής, που τον καλούσαν να αναλάβει μία από τις δυσκολότερες υποθέσεις της σταδιοδρομίας του. Να γίνει δηλαδή ηγέτης του επαναστατικού αγώνα κατά του Οθωμανού δυνάστη. Χρόνια δύσκολα για την οικογένεια Βενιζέλου, χρόνια ακόμα δυσκολότερα για την Κρήτη.
Το 1896, στη διάρκεια της Μεταπολιτευτικής επανάστασης, ο Σοφοκλής ήταν δύο ετών. Η κατάσταση χειροτέρευε κάθε μέρα στα Χανιά και οι Τούρκοι γίνονταν ολοένα και πιο απειλητικοί. Ο πατέρας, για να προστατεύσει τα δύο παιδιά του, Κυριάκο και Σοφοκλή, τα μπάρκαρε μαζί με τη γιαγιά τους Στυλιανή για τη Μήλο. Στην πιο τρυφερή ηλικία τους τα παιδιά, ορφανά από μητέρα, αποχωρίζονταν και τον πατέρα τους. Σε λίγο θα έχαναν και τη γιαγιά τους, που πέθανε το 1897 και τάφηκε για πάντα στη Μήλο, μακριά από τον τόπο της και τα παιδιά της. Μόνον η κόρη της Ελένη, ο γαμπρός της Ανδρέας Νοστράκης και τα δύο μικρά εγγονάκια της βρέθηκαν κοντά της την ώρα που έφυγε από τη ζωή. Την ίδια εποχή στην Κρήτη ξεσπούσε μια ακόμα επανάσταση, που την ηγεσία της ανέλαβε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Ο αντίκτυπος από τις διώξεις κατά του πατέρα του
Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, το 1898, η κατάσταση στην οικογένεια του Ελευθερίου Βενιζέλου δεν άλλαξε πολύ. Τα καθήκοντα του ως υπουργού Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση της Κρητικής Πολιτείας άφηναν ελάχιστο χρόνο φροντίδας για τα παιδιά. Μετά την αποπομπή του από την κυβέρνηση, από τον Ύπατο Αρμοστή Κρήτης, Πρίγκιπα Γεώργιο το 1901, ο Βενιζέλος βρισκόταν συχνότερα στο σπίτι και τα παιδιά αισθάνονταν εντονότερη την παρουσία του. Στη μνήμη του Σοφοκλή παρέμεινε ένα επεισόδιο της εποχής αυτής, που λίγο έλειψε να καταλήξει σε νέα οικογενειακή συμφορά:
«Θα ήμουν οκτώ περίπου ετών», διηγείται ο Σοφοκλής Βενιζέλος, «όταν μία μέρα μαζί με τον αδελφό μου, τον Κυριάκο, κατεβήκαμε από το σπίτι μας της Χαλέπας στη θάλασσα για μπάνιο. Αυτό γινόταν σχεδόν καθημερινώς και ο πατέρας μου ερχόταν ως την ακρογιαλιά για να παρακολουθήσει τα παιχνίδια μας στο νερό. Φαίνεται όμως ότι την ημέρα εκείνη 'ανοιχτήκαμε' λίγο και το ρεύμα άρχισε να μας παρασύρη. Μικρά παιδιά όπως είμαστε, δεν είχαμε τη δύναμη να αντισταθούμε. Βάλαμε τις φωνές. Θυμάμαι σαν και τώρα τη σκηνή. Ο πατέρας μου γδύθηκε και έπεσε στη θάλασσα. Ήταν καλός κολυμβητής και γρήγορα βρέθηκε κοντά μας. Εμείς φωνάζαμε απελπισμένα πίνοντας ταυτοχρόνως το αλμυρό νερό. Έφτασε πρώτα τον Κυριάκο και τον άρπαξε από τη μέση. Κολύμπησε κατόπιν προς το μέρος μου, αλλά μόλις με πλησίασε του έφυγε ο Κυριάκος. Άρπαξε εμένα από τα μαλλιά αλλά και εγώ του ξέφυγα. Αυτό βάστηξε λίγα λεπτά της ώρας και τέλος μας έβγαλε και τους δύο έξω. Το πρόσωπο του είχε μία έκφραση φόβου. Για πρώτη και τελευταία φορά τον είδα έτσι...»
Η περίοδος αυτή συμπίπτει με την κορύφωση της ρήξης του Βενιζέλου με τον Πρίγκιπα που οδήγησε τελικά στην επανάσταση του Θερίσου το 1905. Ο Βενιζέλος κατέφυγε, επαναστάτης στα Λευκά Όρη και τα ανήλικα παιδιά τον ακολούθησαν λίγες μέρες αργότερα. Τις μυθιστορηματικές συνθήκες κάτω από τις οποίες βρέθηκε στο Θέρισο περιέγραψε πολλά χρόνια αργότερα ο ίδιος ο Σοφοκλής:
«Μια νύχτα μας ξύπνησαν απότομα και μας έντυσαν βιαστικά. Στην είσοδο του σπιτιού μας περίμεναν δυο-τρεις Κρητικοί με τις βράκες και μας παρέδωσαν σ' αυτούς. Οι τρεις αυτοί Κρητικοί μας ανέβασαν στο βουνό όπου συναντήσαμε τον επαναστάτη πατέρα μας. Τι είχε συμβή; Επειδή υπήρχε φόβος να πιάσουν εμάς τα παιδιά για να εκβιάσουν κατόπιν τον πατέρα μας, μας φυγάδευσαν στο βουνό, όπου δεν υπήρχε πλέον κανένας κίνδυνος».
Τα παιδικά χρόνια του Σοφοκλή υπήρξαν, πράγματι, δύσκολα και γεμάτα από δραματικά γεγονότα. Ορφάνια, επαναστάσεις, προσφυγιά, απελευθέρωση της Κρήτης από τον οθωμανικό ζυγό και φοβεροί συγκλονισμοί από τη θυελλώδη δράση του πατέρα. Ο Σπύρος Μελάς, μετά την επανάσταση του Θερίσου, είχε έλθει στα Χανιά για να πάρει συνέντευξη από τον Βενιζέλο. Συνάντησε τον πατέρα με τα παιδιά σε ένα καφενείο του ενετικού λιμανιού. Στο βιβλίο του «Η επανάσταση του 1909» δίνει μια εικόνα του ψυχικού δράματος των παιδιών εξαιτίας της συνεχιζόμενης συκοφαντικής εκστρατείας κατά του πατέρα τους:
«Σ' όλο το διάστημα του φλογερού ξεσπάσματος του Βενιζέλου, τα δύο παιδιά, ο Κυριάκος και ο Σοφοκλής, δε σήκωναν τα μάτια τους από πάνω μας. Από τη μορφή του πατέρα τους, που τον τύλιγαν μ' ένα βλέμμα γεμάτο καμάρι και περηφάνεια, τα μάτια τους κολλούσαν σε μένα με κάποια συγκρατημένη δυσπιστία και μία προσπάθεια να μαντέψουν τι εντυπώσεις μου κάνανε τα λόγια του. Κάθε άνθρωπος που πήγαινε από την Αθήνα στην Κρήτη και πλησίαζε τον πατέρα τους, που ζούσανε το δράμα του από κοντά, ήταν και από ένας υποψήφιος εχτρός. Θα τον έβριζε και αυτός, όπως οι άλλοι, γυρίζοντας στην Αθήνα ή θα έδειχνε κατανόηση και δικαιοσύνη;».
Αξιωματικός, στην πρώτη γραμμή του μετώπου
Το 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκλέγεται Πρωθυπουργός της Ελλάδος και ένα χρόνο αργότερα ο Σοφοκλής τελειώνει το Γυμνάσιο Χανίων και έπειτα από εξετάσεις εισέρχεται στη Σχολή Ευελπίδων. Οι πολιτικοί άνδρες, έλεγε τότε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πρέπει να είναι υπόδειγμα στον κόσμο «διά του ιδίου αυτών βίου αλλά και διά του βίου των αμέσως σχετιζομένων προς αυτούς». Έτσι, στις 5 Οκτωβρίου 1912, όταν ξεκινούσε ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος, ο Σοφοκλής δεν τοποθετήθηκε στο γραφείο του πατέρα του αλλά στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Έκτοτε η στρατιωτική του σταδιοδρομία συνδέθηκε με τα δραματικά πολιτικά και πολεμικά γεγονότα της περιόδου 1912-1920, που είχαν πρωταγωνιστή τον πατέρα του. Τον ακολούθησε στην Θεσσαλονίκη μετά την έκρηξη του κινήματος της Εθνικής Αμύνης το 1916. Υπολοχαγός πυροβολικού, παρότι θα μπορούσε να μην πολεμήσει αφού δεν υπήρχαν παρά ελάχιστες πυροβολαρχίες, ζήτησε και τοποθετήθηκε στο πεζικό. Η διαγωγή τού γιου του πρωθυπουργού προκάλεσε τον ενθουσιασμό των συμπολεμιστών του, την εκτίμηση των συναδέλφων του αξιωματικών αλλά και την επιδοκιμασία του πατέρα του. Αργότερα ο Σοφοκλής ανέλαβε τη διοίκηση πυροβολαρχίας και διακρίθηκε στη μάχη του Σκρα, τον Μάιο του 1918, πολεμώντας και πάλι στην πρώτη γραμμή.
Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το φθινόπωρο του 1918, διορίστηκε υπασπιστής του πατέρα του στις διαπραγματεύσεις για την ειρήνη στο Παρίσι και έζησε κοντά του τους διπλωματικούς του αγώνες και γεύτηκε λίγη από τη δόξα του. Λίγο αργότερα προήχθη σε ταγματάρχη και στις αρχές του 1920 τοποθετήθηκε βοηθός στρατιωτικού ακολούθου στο Λονδίνο. Κατά την παραμονή του στην αγγλική πρωτεύουσα, ο Σοφοκλής ασθένησε σοβαρά και υπέστη διπλή εγχείρηση στο αυτί. Μόλις πληροφορήθηκε το γεγονός, ο πατέρας του άφησε για λίγες μέρες τις διαπραγματεύσεις στο Παρίσι και έσπευσε στο Λονδίνο για να βρεθεί στο προσκεφάλι του γιου του. Τον Μάιο του 1920 ο Σοφοκλής αρραβωνιάστηκε στο Παρίσι τη μελλοντική σύζυγό του Κάθλιν Ζερβουδάκη. Λίγες ημέρες αργότερα ο ελληνικός στρατός ξεκινούσε μεγάλη επίθεση κατά των τουρκικών δυνάμεων στη Μικρά Ασία. Ο Σοφοκλής δεν έμεινε στο Λονδίνο αλλά έσπευσε κατευθείαν στο μέτωπο. Η επιχείρηση διεξήχθη από τη Μεραρχία Αρχιπελάγους, την ταξιαρχία ιππικού και από μια μοίρα πεδινού πυροβολικού υπό την ηγεσία του ταγματάρχη Σοφοκλή Βενιζέλου. Οι ελληνικές δυνάμεις εντός τριών ημερών κάλυψαν απόσταση 120 χιλιομέτρων και διέλυσαν στη κυριολεξία όλες τις οργανωμένες δυνάμεις του κεμαλικού στρατού. Ο Σοφοκλής από την Προύσα έγραψε, γεμάτος υπερηφάνεια, προς τη μνηστή του:
«Προχθές ο ανταποκριτής τού Daily Mail με εφωτογράφισε πλησίον των πυροβόλων μου και εις την ανταπόκρισίν του προς την εφημερίδα του έγραψεν ότι ενώ ο πατέρας αγωνίζεται εις την Δύσιν ο υιός μάχεται εις την Ανατολήν».
Ας σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων το τραύμα στο αυτί υποτροπίασε, ενώ υπέστη και σοβαρή κρίση σκωληκοειδίτιδος και παρά τους αφόρητους πόνους δεν εγκατέλειψε τη μονάδα του και συνέχισε να πολεμά, απορρίπτοντας τις υποδείξεις των στρατιωτικών γιατρών για άμεση εισαγωγή στο νοσοκομείο.
Στην εξορία με τον πατέρα του
Στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920 υπογράφηκε η Συνθήκη των Σεβρών, με την οποία η Ελλάδα αποκτούσε την Ανατολική Θράκη και τη Σμύρνη. Δύο ημέρες μετά την υπογραφή της, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ενώ ετοιμαζόταν να αναχωρήσει για την Ελλάδα, υπέστη δολοφονική επίθεση στο σταθμό της Λυών στο Παρίσι. Ο Σοφοκλής έσπευσε στο πλευρό του πατέρα του και μετά την ανάρρωσή του επέστρεψαν μαζί στην Ελλάδα, όπου ο αθηναϊκός λαός τού επιφύλαξε θερμή υποδοχή.
Σε λίγους μήνες προκηρύχθηκαν οι μοιραίες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920. Ο Σοφοκλής έθεσε υποψηφιότητα βουλευτή στα Χανιά και εξελέγη πανηγυρικά βουλευτής με ποσοστό 82%. Όμως η χαρά της νίκης θα διαρκέσει λίγο. Τα νέα από την Αθήνα ήταν αποκαρδιωτικά: το Κόμμα των Φιλελευθέρων είχε υποστεί συντριπτική ήττα και ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν είχε εκλεγεί ούτε βουλευτής. Ήδη η θρυαλλίδα που επρόκειτο να ανατινάξει το οικοδόμημα της Μεγάλης Ελλάδος είχε τεθεί.
Ο ελληνικός λαός είχε πάρει τις αποφάσεις του και ο Ελευθέριος Βενιζέλος έλαβε την επομένη, χωρίς δισταγμό, τις δικές του. Έπρεπε να φύγει από την Ελλάδα. Όπως σωστά σημειώνει ο βιογράφος του, Γρηγόριος Δαφνής η μοίρα του Σοφοκλή ήταν άρρηκτα δεμένη με τη μοίρα του πατέρα του. Παρά την εκλογή του ως βουλευτή θα τον ακολουθήσει στην εξορία και θα τον στηρίξει ηθικά και οικονομικά.
Απόπειρες συνδιαλλαγής με τους αντιπάλους
Στις αρχές της ταραγμένης δεκαετίας του 1930, παρά το γεγονός ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν πανίσχυρος Πρωθυπουργός, δεν επέτρεψε στον Σοφοκλή να έχει βαρύνοντα λόγο στα κομματικά και κρατικά ζητήματα. Εντούτοις, ο Σοφοκλής, υπέστη τις συνέπειες των πολιτικών επιλογών της βενιζελικής παράταξης. Δέχθηκε κατηγορίες για στήριξη των στρατιωτικών κινημάτων του 1933 και 1935 και υποχρεώθηκε να παραμείνει εκτός Ελλάδος. Η αναβίωση των παθών του εθνικού διχασμού, ο ρεβανσισμός της μοναρχικής παράταξης και τα λάθη των Φιλελευθέρων θα οδηγήσουν, τελικά, στην πτώση της Δημοκρατίας και στην επάνοδο, το 1935, της Βασιλείας.
Μετά το θάνατο του πατέρα του, τον Μάρτιο του 1936, εισήλθε επίσημα στην πολιτική και ορίστηκε από τον Θεμιστοκλή Σοφούλη μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Έκτοτε οι επιλογές και η πολιτική του δράση εξέφραζαν τις τελευταίες επιθυμίες του πατέρα του: γεφύρωση του χάσματος του εθνικού διχασμού, αποκατάσταση της εθνικής ενότητας και επάνοδος στο στράτευμα των εκατοντάδων βενιζελικών αξιωματικών που είχαν αποταχθεί μετά το κίνημα του 1935 και ζούσαν σε έσχατη πενία. Ο Σοφοκλής είχε κληρονομήσει αρκετό από το ρεαλισμό του πατέρα του. Αντελήφθη εγκαίρως ότι χωρίς κάποια συνδιαλλαγή με το βασιλικό στρατόπεδο το κράτος και ο στρατός θα γινόταν αποκλειστικό φέουδο της άκρας Δεξιάς. Αυτό επιχείρησε να το αποτρέψει τρεις φορές. Με τις διαπραγματεύσεις του με τον Ιωάννη Μεταξά πριν από την κήρυξη της δικτατορίας. Κατόπιν, στη Μέση Ανατολή κατά την περίοδο της κατοχής και, αργότερα, κατά τα πέτρινα χρόνια της βενιζελικής παράταξης τη δεκαετία του ?50.
Τα ανοίγματά του στην κυβέρνηση του βουνού και οι προσπάθειές του για συνδιαλλαγή με τη βασιλική παράταξη δεν βρήκαν τελικά ανταπόκριση. Το αποτακτικό και η εθνική ενότητα έπεσαν θύματα των άγριων παθών που άρχισαν να καλλιεργούνται από την περίοδο της κατοχής στον ελλαδικό χώρο αλλά και στη Μέση Ανατολή. Στη δίνη του εμφυλίου πολέμου δεν υπήρχαν πλέον περιθώρια για ομαλές πολιτικές εξελίξεις. Όπως δεν θα υπάρξουν και στις αρχές τις δεκαετίας του ?50, όταν ο Σοφοκλής Βενιζέλος και ο Νικόλαος Πλαστήρας έγιναν πρωθυπουργοί της χώρας.
Τα πέτρινα χρόνια
Τα ανάκτορα, ο αμερικανικός παράγων και ο στρατός υπονόμευσαν τις κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις που σχημάτισε τότε η βενιζελική παράταξη. Εξάλλου, οι ανταγωνισμοί και οι αντιθέσεις μεταξύ των Νικολάου Πλαστήρα, Γεωργίου Παπανδρέου και Σοφοκλή Βενιζέλου αφαίρεσαν κύρος από τις κυβερνήσεις αυτές και κατέστησαν αναπόφευκτη την επικράτηση του Αλέξανδρου Παπάγου. Η δεκαετία που ακολούθησε, μετά την άνοδο του Παπάγου το 1952 και εν συνεχεία του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην εξουσία, σημαδεύτηκε από την πλήρη κυριαρχία των ανακτόρων και της συντηρητικής παράταξης. Η διαίρεση της βενιζελικής παράταξης και η αδυναμία της να παρουσιάσει πειστική κυβερνητική πρόταση θα την καθηλώσει στα αντιπολιτευτικά έδρανα και θα την αποξενώσει από τα κέντρα της εξουσίας και τον κρατικό μηχανισμό, με σοβαρές συνέπειες στην ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος.
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος πίστευε βαθύτατα στο ρόλο που μπορούσαν να διαδραματίσουν οι βενιζελογενείς δυνάμεις. Ο Πλαστήρας είχε πεθάνει το 1953, όμως η αναβίωση της κεντροαριστερής πρότασής του μπορούσε να επιτευχθεί και χωρίς αυτόν. Ο Σοφοκλής, έχοντας αποβάλει τα βαρίδιά του παρελθόντος, επιχείρησε από τη θέση της αντιπολίτευσης ένα γενναίο βήμα για την αποκατάσταση της εύρυθμης λειτουργίας του πολιτεύματος. Στα μέσα της δεκαετίας του ?50 πρότεινε τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ, την κατάργηση της εξορίας και των πιστοποιητικών κοινωνικών φρονημάτων, τη χορήγηση γενικής αμνηστίας, και άλλα μέτρα, που αποτελούσαν μια επανάσταση για τις πολιτικές συνθήκες της εποχής. Παράλληλα, χωρίς αποκλεισμούς και αγκυλώσεις, προσπάθησε να ενδυναμώσει την πολιτική παρουσία της κεντρώας παράταξης, επιδεικνύοντας συνθετική διάθεση μέσα από συνεργασίες, κατά περίπτωση, με δυνάμεις τόσο της «συντηρητικής» όσο και της «προοδευτικής» παράταξης. Ακόμα, στις αρχές της δεκαετίας του 1960 , αρχηγός της αντιπολίτευσης, θα αποτολμήσει επίσκεψη στη Μόσχα, όπου θα μιλήσει για απύραυλα Βαλκάνια, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις στη Δύση.
Eνδοπαραταξιακές αντιθέσεις
Οι πρωτοβουλίες αυτές δεν μπορούσαν, όμως, να αποτελέσουν ελκυστική κυβερνητική πρόταση προς το λαό, αφ' ης στιγμής ο άλλος ισχυρός πόλος της κεντρώας παράταξης, ο Γεώργιος Παπανδρέου, εκείνη την περίοδο αρνιόταν να συνταχθεί με τις προωθημένες αυτές πολιτικές θέσεις. Είναι γνωστό ότι, προηγουμένως, ο Γεώργιος Παπανδρέου, με τη μεσολάβηση του Σπύρου Μαρκεζίνη και του βιομήχανου Πρόδρομου Μποδοσάκη, είχε συνεργασθεί στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1952 με τον Συναγερμό του Παπάγου και είχε εκλεγεί βουλευτής με τη σημαία του.
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος, προκειμένου να αποσπάσει τον Παπανδρέου από τον Συναγερμό, του προσέφερε, το 1953, τη συναρχηγία του Κόμματος των Φιλελευθέρων, πρόταση την οποία αποδέχθηκε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Οι σχέσεις των δύο ανδρών θα δοκιμασθούν για πολλοστή φορά τον Ιούνιο του 1955, όταν ο Σοφοκλής θέλησε να δώσει κεντροαριστερά χαρακτηριστικά σε ένα νέο κομματικό σχήμα, το οποίο σύμφωνα με δήλωσή του θα υιοθετούσε το πρόγραμμα του Εργατικού Κόμματος της Βρετανίας. Ο Παπανδρέου αρνήθηκε να συνταχθεί με τις θέσεις αυτές, εμμένοντας σε συντηρητικούς προσανατολισμούς του κεντρώου χώρου.
Τον Ιούνιο του 1960 ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της Ε.Δ.Α. Ηλίας Ηλίου ζήτησε για μια ακόμα φορά τη νομιμοποίηση του Κ.Κ.Ε. Ένα μήνα μετά, με βαρυσήμαντο άρθρο στο «Βήμα», ο αρχηγός των Φιλελευθέρων Σοφοκλής Βενιζέλος ζητά και αυτός τη νομιμοποίηση του Κ.Κ.Ε. Ταυτόχρονα επαναφέρει την πρότασή του για μια βαλκανική διάσκεψη, που θα άμβλυνε τις διαφορές μεταξύ αφενός της Ελλάδος και αφετέρου της Αλβανίας και της Βουλγαρίας. Κατά την άποψή του, η πολιτική αυτή θα οδηγούσε σε δραστική μείωση των στρατιωτικών δαπανών, θα άμβλυνε την ένταση μεταξύ του ανατολικού και του δυτικού συνασπισμού και θα καλλιεργούσε το κλίμα της διεθνούς ύφεσης. Στον Σοφοκλή Βενιζέλο απάντησε, με εκφράσεις πεζοδρομίου, εκ μέρους της κυβέρνησης της Ε.Ρ.Ε. ο υπουργός Εσωτερικών Δημήτριος Μακρής, ζητώντας να ασκηθεί ποινική δίωξη εναντίον του για πράξεις στρεφόμενες κατά της ασφάλειας της χώρας. Στη διαμάχη αυτή πήρε μέρος και ο Γ. Παπανδρέου, ο οποίος, προς γενική κατάπληξη, συντάχθηκε με τις θέσεις της κυβέρνησης. της Ε.Ρ.Ε. Κατά τον Παπανδρέου, μια ενδεχόμενη νομιμοποίηση του Κ.Κ.Ε. ισοδυναμούσε με ήττα του αστικού καθεστώτος και ηθική νίκη του κομμουνισμού. Κατ? αυτό τον τρόπο, τόνιζε, το μεν Κ.Κ.Ε. θα αποτελούσε τη «μαχητική πρωτοπορία», ενώ η συνέχιση της παρουσίας της Ε.Δ.Α. δεν θα ήταν τίποτε άλλο παρά μια «παγίδα διά τας μάζας των θυμάτων».
Υπό τις συνθήκες αυτές η πορεία του Σοφοκλή, την περίοδο αυτή, ήταν δύσκολη και γεμάτη δοκιμασίες. Η αποτυχία του να συγκροτήσει εγκαίρως έναν ισχυρό κεντρώο πόλο δεν σχετίζεται τόσο με τις ικανότητές του ή με κάποιες αιφνίδιες παλινωδίες του, όσο με τις ανώμαλες πολιτικές συνθήκες που κληροδότησε ο εμφύλιος πόλεμος· και οπωσδήποτε σχετίζεται με την παρουσία ισχυρών προσωπικοτήτων στον ίδιο χώρο, που η μία εξουδετέρωνε την άλλη.
Η επιλογή του δεύτερου ρόλου
Η αγωνία του Σοφοκλή για τη δημιουργία ισχυρού κεντρώου πόλου τον οδήγησε στην επιλογή τού δεύτερου ρόλου και στην ανάθεση της ηγεσίας της Ενώσεως Κέντρου στον Γ. Παπανδρέου, έστω και αν είχε σοβαρές επιφυλάξεις για τη βιωσιμότητα αυτής της λύσης. Ήταν μία μεγάλη προσωπική θυσία, αν ληφθεί υπόψη ότι διέθετε πολύ μεγαλύτερη εκλογική δύναμη από τον Παπανδρέου, που οδήγησε τελικά στη συγκόλληση των κεντρώων δυνάμεων. Η δημιουργία, όμως, της Ενώσεως Κέντρου ήλθε πάρα πολύ αργά, μόλις το 1961. Οι δύο από τις κυριότερες ηγετικές προσωπικότητές της ήταν ήδη σε προχωρημένη ηλικία. Η έκλειψη του ενός σίγουρα θα καθιστούσε πιο αδύναμη την ενότητα μιας παράταξης που τη συγκροτούσαν ετερόκλητες δυνάμεις και προσωπικότητες, με διαφορετικές ιδεολογίες και μεγάλες προσωπικές φιλοδοξίες. Η παρουσία του Σοφοκλή ήταν απαραίτητη όσο ποτέ άλλοτε. Ατυχώς για τον ίδιο, για τον κεντρώο χώρο και για τη χώρα, ο απρόσμενος θάνατός του, τον Φεβρουάριο του 1964, ενεργοποίησε και πάλι τις φυγόκεντρες δυνάμεις της παράταξης, που αγωνίσθηκε τόσα χρόνια να γίνει κυβέρνηση για να βρεθεί πάρα πολύ εύκολα διασπασμένη με ολέθριες συνέπειες για τη χώρα.
Μια αποτίμηση
Ο Σοφοκλής Βενιζέλος έζησε και πέθανε κάτω από τη βαριά σκιά του πατέρα του. Ο ίδιος αισθανόταν υπερηφάνεια και ομολογούσε ότι ολόκληρη η ζωή, όλες οι επιλογές, η πολιτική σκέψη, το έργο του Ελευθερίου Βενιζέλου αποτελούσαν σημείο αναφοράς για αυτόν. Οι αντίπαλοί του και ο λαός τον θεωρούσαν συνέχεια του πατέρα του και τον συνέκριναν, όχι πάντοτε καλόπιστα, με αυτόν, γεγονός βέβαια όχι ευνοϊκό για την πολιτική του σταδιοδρομία.
Η κυβερνητική θητεία του Σοφοκλή Βενιζέλου στις αρχές της δεκαετίας του 1950 (τρείς φορές Πρωθυπουργός και πέντε Αντιπρόεδρος Κυβερνήσεως και Υπουργός Εξωτερικών) αλλά και η σύντομη θητεία του, ως Αντιπρόεδρος και Υπουργός Εξωτερικών, στη βραχύβια κυβέρνηση της Ενώσεως Κέντρου το 1963, είχε καταδείξει τις ικανότητές του να χειρίζεται επιτυχώς, με τον απαιτούμενο ρεαλισμό, κρίσιμα ζητήματα διεθνούς πολιτικής. Πάντοτε με υπερκομματική προσέγγιση αναλάμβανε σημαντικές πρωτοβουλίες προκειμένου να διασφαλίσει τα συμφέροντα και τη διεθνή θέση της χώρας στη δύσκολη μετεμφυλιακή συγκυρία. Επί των ημερών του, για παράδειγμα, η Ελλάδα εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ. Στο τελευταίο διάστημα της ζωής του υπήρξε καταλύτης των πολιτικών εξελίξεων. Χωρίς τη δική του καθοριστική συμβολή οι δύο εκλογικές νίκες της Ενώσεως Κέντρου (Νοέμβριος 1963 και Φεβρουάριος 1964) είναι αμφίβολο αν θα είχαν επιτευχθεί. Είχε ασκήσει σκληρή αντιπολίτευση απέναντι στη κυβέρνηση της ΕΡΕ που συνετέλεσε αποφασιστικά στην πτώση του Κωνσταντίνου Καραμανλή.
Ο θάνατός του όχι μόνον ανέτρεψε τις, ούτως ή άλλως, εύθραυστες ισορροπίες της Ενώσεως Κέντρου αλλά άφησε μετέωρες βενιζελογενείς δυνάμεις με σημαντική απήχηση στην κοινή γνώμη, τις οποίες εξέφραζε σε μεγάλο βαθμό κάτι που ουδείς μπορούσε να παραβλέψει. Η κοινή γνώμη της ιδιαίτερης πατρίδας του, των Χανίων, αλλά και ολόκληρης της Κρήτης, συγκλονίστηκε από τον αναπάντεχο θάνατό του, επί του πλοίου «Ελλάς» τις πρώτες πρωινές ώρες της 7ης Φεβρουαρίου. Επέστρεφε στην Αθήνα μετά από μια θριαμβευτική προεκλογική περιοδεία σε ολόκληρη τη μεγαλόνησο, την οποία ολοκλήρωσε με ομιλία του στα Χανιά λίγες ώρες νωρίτερα. Η πάνδημη συμμετοχή στην κηδεία του επιβεβαίωσε την απήχηση που διατηρούσε στο λαό και ταυτόχρονα επισφράγισε το τέλος μιας μακράς κυριαρχίας του Βενιζελισμού στην πολιτική ζωή της χώρας.
Η τελευταία εθνική προσφορά του
Ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης και ο εκδότης Χρήστος Λαμπράκης στις νεκρολογίες τους για τον Σοφοκλή Βενιζέλο τόνισαν τον καθοριστικό ρόλο, που διαδραμάτισε για την αποσόβηση τουρκικής απόβασης στην Κύπρο, σε μια από τις πιο επικίνδυνες κρίσεις του Κυπριακού, τον Δεκέμβριο του 1963. Ήταν τότε αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης της Ενώσεως Κέντρου υπό τον Γ. Παπανδρέου, η οποία είχε προέλθει από τις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου του έτους εκείνου.
Λίγες μέρες μετά την άνοδο στην εξουσία της νέας κυβέρνησης, ο Πρόεδρος της Κύπρου Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, χωρίς να ενημερώσει την ελληνική κυβέρνηση, προχώρησε σε μονομερή διαβήματα για τροποποίηση του κυπριακού συντάγματος, το οποίο, με βάση της συνθήκες Ζυρίχης και Λονδίνου, παραχωρούσε πράγματι υπερβολικά δικαιώματα στην τουρκοκυπριακή μειονότητα. Οι περισσότερες από τις 13 αλλαγές, τις οποίες πρότεινε τότε ο Μακάριος ήταν βάσιμες και αναγκαίες για την ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος. Πλην όμως υποβλήθηκαν σε ακατάλληλο χρόνο και με τρόπο που προκάλεσαν τη σφοδρή αντίδραση της Άγκυρας και των Τουρκοκυπρίων. Ο πρέσβης της Κύπρου στην Αθήνα, Νικόλαος Κρανιδιώτης, στενός φίλος του Μακάριου, θα γράψει αργότερα για το σοβαρό αυτό σφάλμα, ότι η αλλαγή του συντάγματος θα έπρεπε να επιδιωχθεί βαθμιαία και σε στενή συνεργασία με την Αθήνα και την Άγκυρα. Ο Σοφοκλής, αιφνιδιασμένος από τις εξελίξεις, βρέθηκε στα μέσα Δεκεμβρίου στο Παρίσι, όπου κατόρθωσε να πείσει τον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών να συστήσει στους Τουρκοκυπρίους να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις με τον Μακάριο. Τόσο ο Κρητικός πολιτικός, όσο και ο Πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου πίστευαν στη σταδιακή ανατροπή των συνθηκών της Ζυρίχης, αλλά έθεταν ως προϋπόθεση την αποφυγή μονομερών ενεργειών και την επικράτηση κλίματος νηφαλιότητας μεταξύ των δύο κοινοτήτων της Κύπρου.
Όμως η παντελής έλλειψη αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ ελληνικής και τουρκικής πλευράς και ο φόβος για αιματηρό ξεκαθάρισμα λογαριασμών, υπονόμευσαν κάθε προσπάθεια για ειρηνική επίλυση των διαφορών. Με αφοπλιστική ειλικρίνεια ο Μακάριος, λίγες μέρες αργότερα, θα δηλώσει ότι οι Έλληνες φοβούνταν τουρκική επίθεση και οι Τούρκοι ελληνική. Στις 21 Δεκεμβρίου 1963 ένα επεισόδιο, το οποίο στοίχισε τη ζωή σε δύο Τουρκοκύπριους, θα οδηγήσει σε μια από τις αιματηρότερες συγκρούσεις μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Η τουρκοκυπριακή πλευρά απάντησε αμέσως, εξαπολύοντας κύμα δολοφονικής τρομοκρατίας για να ανταπαντήσει η ελληνική πλευρά με σφοδρή επίθεση κατά των τουρκοκυπριακών θέσεων στην Ομορφίτα. Η κυπριακή ηγεσία είχε διαπράξει το σοβαρό λάθος να αναθέσει την επιχείρηση στον ακροδεξιό εθνικιστή Νίκο Σαμψών, επιτρέποντας έτσι στην τουρκική προπαγάνδα να ισχυρισθεί ότι υπήρξαν χιλιάδες νεκροί. Αργά το βράδυ των Χριστουγέννων του 1963 ο Μακάριος απηύθυνε τηλεφωνική έκκληση στον Βενιζέλο για στρατιωτική επέμβαση της Ελλάδος. Ο τηλεφωνικός διάλογος που ακολούθησε ήταν έντονος και ο Έλληνας αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών έκλεισε απότομα το τηλέφωνο, λέγοντας στον Μακάριο:
«Σεις που υπογράψατε τις συνθήκες της Ζυρίχης, Σεις έχετε την ευθύνην. Δεν θα μπλέξω την Ελλάδα σε πόλεμο».
Όμως οι Τούρκοι έδειχναν αποφασισμένοι να κάνουν απόβαση στην Κύπρο. Στις 28 Δεκεμβρίου στη μία μετά τα μεσάνυχτα τα τουρκικά πλοία είχαν εισέλθει στα κυπριακά χωρικά ύδατα και απείχαν ελάχιστα μίλια από τις ακτές του νησιού. Η αντίδραση του Βενιζέλου υπήρξε ακαριαία. Κάλεσε, στις δύο το πρωί, τον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στην Αθήνα Χένρυ Λαμπουίς και του ζήτησε την επέμβαση του έκτου στόλου, ώστε να αποτραπεί η τουρκική απόβαση· σε διαφορετική περίπτωση, τον προειδοποίησε, ότι η Ελλάδα θα εμπλεκόταν σε πολεμικές επιχειρήσεις. Ο Λαμπουίς έσπευσε αμέσως στην αμερικανική πρεσβεία και ζήτησε την επέμβαση της κυβέρνησης του, ώστε να αποτραπεί ελληνοτουρκικός πόλεμος. Η προσωπική παρέμβαση του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Λίντον Τζόνσον στην τουρκική ηγεσία, υποχρέωσε τους Τούρκους να ματαιώσουν την απόβαση. Οι χειρισμοί του Σοφοκλή Βενιζέλου είχαν αποτρέψει την τουρκική εισβολή και η διεθνής διπλωματία τον αναγνώρισε ως ένα σπουδαίο υπουργό Εξωτερικών. Στις 29 Δεκεμβρίου, δύο μέρες πριν από την παραίτηση της κυβέρνησης και της προκήρυξης νέων εκλογών για τις 16 Φεβρουαρίου 1964, ο Σοφοκλής Βενιζέλος απηύθυνε μια ιδιαίτερα αυστηρή επιστολή προς τον Μακάριο. Του επισήμαινε τους κινδύνους που συνεπαγόταν η πολιτική του για το μέλλον της Κύπρου και τον προειδοποιούσε, ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν επρόκειτο στο εξής να τον ακολουθήσει στις μονομερείς επιλογές του. Τέλος, τον καλούσε να διαπραγματευθεί με την τουρκοκυπριακή πλευρά, διότι, οι συμφωνίες της Ζυρίχης μόνο με διαπραγματεύσεις και όχι με δυναμικά μέσα μπορούσαν να βελτιωθούν.
Μετά τις εκλογές του Φεβρουαρίου του 1964 ο Πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου θέλησε να συνεχίσει την πολιτική του Σοφοκλή Βενιζέλου. Όμως, παρά τις απεγνωσμένες του προσπάθειες, δεν κατάφερε να επιβάλει αυτή την πολιτική ούτε στη Λευκωσία, ούτε μεταξύ των κορυφαίων στελεχών της παρατάξεώς του. Με αποτέλεσμα, να επικρατήσει μια πρωτοφανής διγλωσσία, που απομάκρυνε το ενδεχόμενο μιας ικανοποιητικής λύσης στο Κυπριακό.
Το κενό που είχε αφήσει ο θάνατος του Σοφοκλή Βενιζέλου αποδείχθηκε δυσαναπλήρωτο. Όπως, προφητικά, έγραψε στη νεκρολογία του ο Χρ. Λαμπράκης, όσο ζούσε ο Κρητικός πολιτικός ήταν «μία εγγύησις σταθερότητος εις τον τόπον μας και ένας παράγων μετριοπάθειας και ισορροπίας».
Ο θάνατος του στέρησε πράγματι τον ελληνισμό από έναν ικανό και έμπειρο πολιτικό στο χειρισμό των μεγάλων διεθνών και εθνικών θεμάτων. Για τη στερέωση της Ενώσεως Κέντρου στην εξουσία, μετά τον εκλογικό της θρίαμβο του Φεβρουαρίου 1964 και γενικότερα για την εμπέδωση ενός ομαλού πολιτικού βίου, ο θάνατος του Σοφοκλή Βενιζέλου υπήρξε βαρύ πλήγμα. Με την έκλειψή του δεν εξέλιπε, όπως ορισμένοι ισχυρίζονται, η συντηρητική αλλά η ρεαλιστική συνιστώσα της κεντρώας παράταξης.
ΕΠΙΚΗΔΕΙΟΣ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ*
«Είναι κοινός ανθρώπινος κλήρος ο θάνατος αλλά είναι προνόμιον η ευθανασία. Και αυτήν σου επεφύλαξαν οι θεοί.
Είχες κινηθή, τον τελευταίον καιρόν, εις μίαν ιαχήν θριάμβου. Και η Κρήτη, η ιδική σου, σε απεθέωσε. Αμέσως κατόπιν απεχαιρέτησες την ζωήν. Έπεσες ηρωικώς εις την μάχην. Και εξέλεξες το Κρητικόν πέλαγος. Διά να αποχαιρετήσης, μαζύ με την γην, και την θάλασσαν των πατέρων σου. [...] Η πολιτική αρετή σου ήτο η ημερότης, η μετριοπάθεια. Και διά τούτο δεν είχες εχθρούς. Είχες μόνον αντιπάλους. Αλλά ακόμη και οι αντίπαλοι σε περιέβαλλον με τιμή και συμπάθεια. Ατμόσφαιραν πολιτισμού εδημιούργη η παρουσία σου εις τον δημόσιον βίον. Αλλά όταν ήρχετο το μήνυμα του μεγάλου αγώνος, ερρίπτεσο πρώτος εις την μάχην. [...] Ο λόγος σου είχεν ουσίαν. Με ηρεμίαν, με ασφαλή κρίσιν, εύρισκες τον πυρήνα του θέματος. Υπάρχουν σημαντικοί σταθμοί εις τον δημόσιον βίον σου. Η καταστολή του ναυτικού κινήματος εις την Αίγυπτον. Σκληρά ήτο η ανάγκη. Αλλά υπηγορεύετο από το εθνικόν χρέος. Και την απετόλμησες. Σταθμόν απετέλεσε και η είσοδος της Ελλάδος, χάρις εις την ιδικήν σου πρωτοβουλίαν, εις το ΝΑΤΟ. Και εσχάτως, η έξοχος διαχείρισις του Κυπριακού. Και ιστορικόν σταθμόν εις τον πολιτικόν βίον της χώρας η δημιουργία της ενιαίας δημοκρατικής παρατάξεως, της οποίας υπήρξες ο κύριος συντελεστής.
Εκείνο, το οποίον κατ? εξοχήν σε εχαρακτήριζεν, ήτο η προθυμία της θυσίας. Προσέφερες προθύμως και το προσωπικόν κύρος σου και την δύναμιν του κόμματος εις τον βωμόν των γενικωτέρων σκοπών: Και η τελευταία θυσία δεν απέβη εις μάτην. Μας ωδήγησεν εις την νίκην της 3ης Νοεμβρίου. Και οδηγεί εις τον θρίαμβον της 16ης Φεβρουαρίου[..]».
*Ο επικήδειος λόγος του Γεωργίου Παπανδρέου εκφωνήθηκε στο μητροπολιτικό ναό Χανίων κατά την κηδεία του Σοφοκλή Βενιζέλου στις 9 Φεβρουαρίου 1964. Το κείμενο απόκειται στα αρχεία του Ιδρύματος «Γεώργιος Παπανδρέου».
Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ *
Η Κρητική γη δέχεται σήμερα ένα από τα εξοχώτερα, τα πιστότερα, τα πιο τιμημένα και πιο αγαπημένα της τέκνα - τον Σοφοκλή Βενιζέλον [?].
Ο ενταφιασμός εις το Ακρωτήρι δεν έχει οικογενειακόν μόνον χαρακτήρα. Αποτελεί υψηλότερον συμβολισμόν διότι θα ιστορή εις τας νεωτέρας γενεάς, ότι ο δεύτερος Βενιζέλος υπήρξεν άξιος του πρώτου: Ένας μεγάλος πατριώτης, ένας γενναίος και άτρομος μαχητής, ένας εξαίρετος πολιτικός ηγέτης, και ένας κορυφαίος διπλωμάτης. Διότι υπήρξε πράγματι κορυφαίος. Μοναδικόν του κίνητρον εις τους μακρούς και σκληρούς πολιτικούς του αγώνας, τους οποίους διεξήγαγεν από του θανάτου του πατρός του έως προχθές, ήτο η εξυπηρέτησις του γενικωτέρου εθνικού συμφέροντος. Με τον ρεαλισμόν του και την ψυχραιμίαν του αντιμετώπιζε τας εκάστοτε καταστάσεις, διεθνείς ή εσωτερικάς, κατά τρόπον που δύσκολα θα τας αντιμετώπιζε άλλος πολιτικός ηγέτης.
[...] Όλος ο Ελληνικός κόσμος και ένα μέρος του ξένου εθρήνησαν τον Σοφοκλή Βενιζέλον με πραγματικήν οδύνην, όχι μόνον ως έναν αγαπητότατον άνθρωπον. Αλλ? επειδή ήτο μία εγγύησις σταθερότητος εις τον τόπον μας και ένας παράγων μετριοπαθείας και ισορροπίας. Όλοι οι Έλληνες, φίλοι και αντίπαλοι, διησθάνοντο ότι με τον Βενιζέλον εις τον δημόσιον στίβον, ανεξαρτήτως του αν θα ευρίσκετο εις την Κυβέρνησιν ή την Αντιπολίτευσιν, θα ευρίσκοντο πάντοτε φρόνιμοι λύσεις εις τα προβλήματα που θα ανέκυπταν ενώπιον του Ελληνικού Έθνους. Η διαίσθησις αυτή του Ελληνικού Λαού, ήτο ακριβής. Εδικαιώθη προσφάτως ακόμη από τον ίδιον τον Σοφοκλή Βενιζέλον με το σύντομον πέρασμά του από το Υπουργείον των Εξωτερικών, το οποίον θα μείνη εις την διπλωματικήν ιστορίαν της νεωτέρας Ελλάδος. Διότι συνεδέθη με ωρισμένας ευτυχείς πρωτοβουλίας προς αντιμετώπισιν της Κυπριακής κρίσεως και με μίαν εντατικήν και μέχρι εξαντλήσεως παρασκηνιακήν προσπάθειαν του εκλιπόντος εθνικού ηγέτου που έκαμαν τους ξένους συνομιλητάς του να τον αποκαλούν, δημοσία σχεδόν, «μεγάλον υπουργόν των Εξωτερικών».
Μαζί με ολόκληρο τον Ελληνικό Λαό, «Το Βήμα» έχει την συναίσθηση της απωλείας ενός μεγάλου πολιτικού ηγέτου. Αλλά, επί πλέον, και ενός πραγματικού φίλου και συνεργάτου.
* Το κείμενο του Χρήστου Λαμπράκη δημοσιεύθηκε την 9η Φεβρουαρίου 1964, ημέρα της κηδείας του Σοφοκλή Βενιζέλου, στην εφημερίδα «Το Βήμα».
Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ *
«Ως ήρωα πεσόντα επί των επάλξεων της Δημοκρατίας κηδεύει σήμερον ο ελληνικός λαός τον Σοφοκλή Βενιζέλον. Ο αδόκητος θάνατός του συνεκλόνισε το Πανελλήνιον. Και δικαίως. Διότι ο υιός του Εθνάρχου υπήρξεν ο κληρονόμος του φλογερού πατριωτισμού, της αμεταθέτου προσηλώσεως εις το ιδεώδες της Δημοκρατίας, που μαζί με την μεγαλοφυΐαν ήσαν τα συστατικά της μοναδική προσωπικότητος του Ελευθερίου Βενιζέλου. Δεν εγκατέλειψεν ο Σοφοκλής Βενιζέλος τον αγώνα, ούτε κατά τας δυσκολωτέρας στιγμάς του. Επολέμησε με αποφασιστικότητα εις όλας τας μάχας κατά της δεξιάς και υπέμεινε με καρτερίαν τα πικρά έτη της ήττης. Δεν συνεβιβάσθη και δεν ελιποτάκτησε ? ως έπραξεν εις την πρώτην ήτταν, ο προηγούμενος αρχηγός της δεξιάς παρατάξεως. Είναι αναμφισβήτητον ότι η Δημοκρατία θα είχεν αφανισθή μέσα εις την λαίλαπα της «Μαύρης Συνάξεως» αρχικώς, του Καραμανλισμού αργότερον, εάν ο Σοφοκλής Βενιζέλος δεν παρέμενεν ανένδοτος και γενναίος κατά την μακράν περίοδον της μεγάλης δοκιμασίας του δημοκρατικού κόσμου, εάν με το παράδειγμά του δεν ετόνωνε τας ψυχάς όλων μας.
Η γενναιότης ήτο το προέχον, σταθερόν γνώρισμα του εκλιπόντος ηγέτου.
Και εις το πεδίον των μαχών και εις το στάδιον των πολιτικών αγώνων. Υιός του πρωθυπουργού, επολέμησεν, εν τούτοις, ως αξιωματικός εις την πρώτην γραμμήν του πυρός, μεταξύ των παιδιών του λαού, παντού όπου η πατρίς τον εκάλεσε. Εις την πολιτικήν ζωήν τον διέκριναν έξοχοι πολιτικαί αρεταί. Ο Σοφοκλής Βενιζέλος ήτο και εύστροφος διπλωμάτης και ψύχραιμος εκτιμητής των διεθνών συνθηκών και ρευμάτων και βαθύτατα ρεαλιστής. [..] Και κατά την εκδήλωσιν της νέας κρίσεως του Κυπριακού προσέφερεν εις το Έθνος υψίστην υπηρεσίαν με την ψύχραιμον αντιμετώπισιν της καταστάσεως. Αι διπλωματικαί του ικανότητες και το προσωπικόν του κύρος είχαν αποσπάση την διεθνή αναγνώρισιν και τον σεβασμόν. Ειδικώτερον εις τον τομέα αυτόν ο θάνατός του αφήνει κενόν δυσαναπλήρωτον?».
* Το κείμενο του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη δημοσιεύθηκε την 9η Φεβρουαρίου 1964, ημέρα της κηδείας του Σοφοκλή Βενιζέλου, στην εφημερίδα «Ελευθερία».
Ο ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ *
«Συνεκεντρώθημεν εδώ, αγαπητοί φίλοι, διά να τιμήσωμεν την μνήμην των δύο εξόχων Ελλήνων που ατενίζουν εν ειρήνη από τα ύψη του Ακρωτηρίου την απέραντον θάλασσαν και μαζύ της την ελληνικήν αιωνιότητα [...].
[...] Ο άλλος νεκρός είναι ο πρόεδρος Σοφοκλής Βενιζέλος, είναι ο χθεσινός πολύτιμος συναγωνιστής μας και έξοχος φίλος. Είναι αδύνατον μέχρι στιγμής να το πάρωμεν απόφασιν ότι δεν ευρίσκεται πλέον μεταξύ μας, να τον αντιμετωπίσωμεν ως ιστορικόν πρόσωπον, ως νεκρόν. Διά τον καθένα μας η ζωντανή, χαμογελαστή μορφή του ευγενούς ανθρώπου, του γενναίου ανδρός, του σεμνού πολιτικού που έφερε με άνετον υπερηφάνειαν, το μέγα και προσφιλές εις όλους μας όνομα του, είναι παρούσα, θερμή κοντά μας. Τον μακαρίζομεν διότι έπεσεν εις τας επάλξεις του αγώνος και πενθούμεν διότι δεν επρόλαβε να συμμερισθή μαζί μας τον κοινόν θρίαμβον και τας κοινάς ευθύνας εις την ωραίαν και δυσχερή προσπάθειαν της αναδημιουργίας. Τον θρίαμβον τον διησθάνθη και τον επροφήτευσε. Διά τας κοινάς ευθύνας προητοιμάζετο με χαράν αλλά και με έντονον συνείδησιν της ιστορικής αποστολής, η οποία ανέμενε τον ίδιον και την Ένωσιν Κέντρου. Εξέφραζε σχεδόν συνεχώς, κατά τας τελευταίας εβδομάδας της ζωής του, την φιλοδοξίαν να αναλάβωμεν τας κυβερνητικάς ευθύνας, μετά την 16ην Φεβρουαρίου, πλήρως εξωπλισμένοι και αξιοποιούντες τα διδάγματα της πείρας εκ του παρελθόντος. Και είναι βέβαιον ότι η παρουσία του εις την κυβέρνησιν θα παρείχε συχνάς ευκαιρίας νέων διακεκριμένων υπηρεσιών του προς την χώραν, την οποίαν ηγάπησε και υπηρέτησε με αφοσίωσιν.
Αλλά εκείνο το οποίον προσελάμβανε τας διαστάσεις πάθους ήτο η αγάπη διά την γήν των πατέρων του, διά την Κρήτην. Όταν ωμίλει περί αυτής η συνήθως ήρεμος φωνή του εθερμαίνετο από τόνους τρυφερότητος και στοργής και διησθάνετο ο συνομιλητής του ότι αδημονούσε να μετουσιώση εις πράξιν την λατρείαν του διά την ηρωϊκήν Μεγαλόνησον».
* Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από τον επιμνημόσυνο λόγο του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Εκφωνήθηκε στις 22 Μαρτίου 1964 κατά το πολιτικό μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου και με αφορμή τη συμπλήρωση 40 ημερών από τον θάνατο του Σοφοκλή. Από την εφημερίδα «Παρατηρητής», 24 Μαρτίου 1964.
(Αναδημοσίευση από τα Χανιώτικα νέα - 8/2/2013)
Link: http://www.haniotika-nea.gr/115638-politikos-tou-metrou-kai-paragontas-isorropias/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου