Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ομιλία του πρύτανη του Πολυτεχνείου Κρήτης, Γιάννη Φίλη, στην τελετή απονομής μεταπτυχιακών και διδακτορικών διπλωμάτων (Φεβρουάριος 2012) στα Χανιά. Την αναδημοσιεύουμε αυτούσια από τον ιστότοπο του Πολυτεχνείου Κρήτης (http://www.tuc.gr/).
Του ΓΙΑΝΝΗ Α. ΦΙΛΗ
Λατρεύω την Ιστορία γιατί η Ιστορία μού δίνει μοναδικά μαθήματα. Μου λέει ποιος είμαι, από πού έρχομαι και πού οδεύω, ποια είναι η μοίρα μου. Μου διδάσκει αυτό που ψιθύριζε κατά τον θρύλο ο δούλος στο αυτί κάθε Ρωμαίου στρατηγού, την ώρα που γύριζε θριαμβευτής πάνω στο άρμα του στους δρόμους της Ρώμης και η Σύγκλητος και οι Ρωμαίοι επευφημούσαν κι εκείνος είχε μεθύσει από τη δόξα: «Κοίταξε πίσω σου και θυμήσου ότι είσαι μόνο άνθρωπος. Θυμήσου ότι είσαι θνητός.»
Μου αρέσει αυτό το μήνυμα γιατί με προσγειώνει στην πραγματικότητα διατυπώνοντας σε λίγες λέξεις μια τόσο κοινότοπη αλλά σπουδαία αλήθεια. Είναι σπουδαία αυτή η αλήθεια, γιατί οι άνθρωποι εύκολα μεθούν από τις παροδικές τους επιτυχίες και κυριεύονται από την αλαζονεία που οδηγεί στην ύβρη και η ύβρις τιμωρείται από τον Θεό. Η πτώση περιμένει τον άνθρωπο στη γωνία όταν προσπαθεί να φτάσει τον ουρανό με τον Πύργο της Βαβέλ, ή όταν ο Ίκαρος θέλει να πετάξει κοντά στον ήλιο, ή όταν μεταβάλλει το κλίμα της Γης μη αναστρέψιμα για πολλές εκατονταετίες, ή όταν θεωρεί την εξουσία μιας χώρας ιδιοκτησία του – το 2011 ήταν γεμάτο παραδείγματα δικτατόρων και πρωθυπουργών που έχασαν πρόωρα τη δουλειά τους.
Η Ιστορία μού μαθαίνει τους αναλλοίωτους και διαχρονικούς κανόνες της ανθρώπινης εξέλιξης. Για παράδειγμα, η καλύτερη συνταγή ενότητας μιας μεγάλης ομάδας ανθρώπων είναι η δημιουργία ενός κοινού και μόνιμα πολύ κακού εχθρού, όπως έκαναν οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, οι Αμερικανοί και οι Σοβιετικοί, οι κομμουνιστές και οι καπιταλιστές, οι Ισραηλινοί και οι Άραβες. Όποτε όλοι αυτοί οχυρώνονταν πίσω από τη δική τους ιδεολογία προκαλούσαν αιματοχυσία. Όποτε όμως συζητούσαν εύρισκαν κοινούς τόπους και ειρήνη μέσα από τον συμβιβασμό και την αναγνώριση του άλλου. Συμβίωση με τον συνάνθρωπο σημαίνει διαρκή συμβιβασμό, ανοχή και σεβασμό. Οι ιδεολογίες της έλλειψης ανοχής ήταν πάντα βίαιες, βραχύβιες, και του περιθωρίου.
Η Ιστορία με διδάσκει την αξία του χρόνου και της συνέχειας. Μου λέει ποιες είναι οι ρίζες μου και ποιο είναι το μέλλον μου. Χωρίς αυτή τη συνέχεια δεν είμαι τίποτα. Είμαι χαμένος στο σύμπαν σαν τον ηλικιωμένο που πάσχει από αμνησία. Αλλά η έντονη προσήλωση στη συνέχεια έχει τα προβλήματά της. Πρέπει να μαθαίνω, να θυμάμαι και ταυτόχρονα να ξεχνώ και να συγχωρώ. Θα είναι δύσκολο να ζήσω ισόρροπα αν σε κάθε Τούρκο βλέπω τους συνεχείς πολέμους από το 1453 και εντεύθεν ή σε κάθε Γερμανό βλέπω τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Με την ίδια λογική κάθε Πέρσης θα έπρεπε να βλέπει σε μένα τον Έλληνα τις αιματηρές κατακτήσεις των Μακεδόνων. Πρέπει να μαθαίνω ότι η ανθρωπότητα δεν μου οφείλει υποταγή επειδή κάποτε οι πρόγονοί μου δημιούργησαν το αρχαίο ελληνικό θαύμα. Η πολλή προσήλωση στη συνέχεια είναι ναρκισσισμός και άρα αυτοκαταστροφή.
Η ίδια η Ιστορία της επιστήμης δεν είναι άμοιρη αλαζονείας, στενής ιδεοληψίας και ναρκισσισμού. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν φυσικοί που πιστεύουν ότι μπορούν να εξηγήσουν τα πάντα με την κβαντομηχανική, αφού η κβαντομηχανική ασχολείται με τα στοιχειώδη σωματίδια και τις αλληλεπιδράσεις τους, και τα πάντα στο σύμπαν, απ’ όσο ξέρουμε, απαρτίζονται από σωματίδια. Αυτοί οι φυσικοί διατείνονται ότι σύντομα θα είναι σε θέση να ερμηνεύσουν με τις εξισώσεις τους ακόμη και την ανθρώπινη συμπεριφορά, το συναίσθημα, τη συνείδηση. Ξεχνούν ότι είμαστε ό,τι είμαστε σε μεγάλο βαθμό χάρη στη μοναδική ιστορία του καθένα μας: Πού γεννηθήκαμε, με τι ανθρώπους συναναστραφήκαμε, τι εμπειρίες βιώσαμε, τι παραδόσεις και έθιμα έχουμε. Και αυτά δεν μπαίνουν σε εξισώσεις, όσο μεγαλοφυείς και αν είναι αυτές. Τέτοια πράγματα προσεγγίζονται κυρίως από την τέχνη και βασικά τον γραπτό λόγο. Η επιστήμη είναι σπουδαία αλλά βλέπει μόνο μια στενή πλευρά του κόσμου. Ο πραγματικός κόσμος είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από τον κόσμο της επιστήμης.
Στις αρχές του 20ου αιώνα οι μαθηματικοί πίστευαν ότι τα μαθηματικά ήταν μια τέλεια συμβολική μηχανή με την οποία, τελείως μηχανιστικά, θα μπορούσαν ν’ ανακαλύψουν κάθε αληθινή πρόταση, κάθε θεώρημα. Στην δεκαετία του 1930 όμως ο Gödel και ο Turing απέδειξαν ότι ακόμη και αυτά τα μαθηματικά πάσχουν από σοβαρά υπολογιστικά προβλήματα και προβλήματα συνέπειας και πληρότητας. Αυτό σημαίνει ότι είναι αδύνατο ν’ αποφύγει κανείς παράδοξα του τύπου: «το Α έχει την ιδιότητα Β τότε και μόνον τότε όταν δεν την έχει». Επί πλέον θα υπάρχουν πάντα προτάσεις που δεν θα μπορούν ν’ αποδειχθούν αληθείς ή ψευδείς στα πλαίσια των αξιωμάτων. Έτσι το όνειρο της τέλειας μαθηματικής μηχανής ξεθώριασε.
Παρ’ όλα αυτά, στα μέσα του 20ου αιώνα πολλοί πίστευαν ότι ο ψηφιακός υπολογιστής και τα μοντέλα του θα ερμήνευαν τον ανθρώπινο εγκέφαλο και μάλλον θα τον υποκαθιστούσαν. Όνειρο ήταν κι αυτό και ξεθώριασε. Η ανθρώπινη νόηση και ο εγκέφαλος δεν απλοποιούνται σε ψηφιακές θύρες και δυαδική άλγεβρα. Οι απλουστευτικές διατυπώσεις πολύπλοκων φαινομένων είναι σχεδόν πάντα λάθος και η επιστημονική αλαζονεία πάντα ύβρις.
Γιατί τα λέω όλα αυτά; Τα λέω επειδή εσείς είσθε οι νέοι ερευνητές και τα εργαλεία σας είναι η επιστήμη και η τεχνολογία. Δύο θαυμαστά δημιουργήματα του εγκεφάλου μας με τεράστιες δυνατότητες και τεράστιους περιορισμούς. Κάποιους απ’ αυτούς τους περιορισμούς θέλω να σας δείξω. Για πολλούς από εμάς ένας από τους σκοπούς της ζωής είναι το ευ ζην με την πιο γενική μορφή. Να ζει κανείς με τιμή, με σεβασμό προς τους άλλους και το περιβάλλον του, με γνώση των μεγάλων μαθημάτων της Ιστορίας.
Τα λέω αυτά γιατί γίναμε 7 δισεκατομμύρια και ακόμη συμπεριφερόμαστε σαν να ήταν η γη άπειρη. Όλοι μιλούν για την παγκόσμια οικονομική κρίση και την έξοδο από αυτήν και όλοι έχουν μια μονοσήμαντη και στοιχειώδη λύση, την περαιτέρω οικονομική μεγέθυνση που κατ’ ευφημισμό τη λέμε οικονομική ανάπτυξη. Σχεδόν κανείς δεν ρωτάει το έως πότε και το κόστος αυτής της ανάπτυξης για δύο λόγους: Ο πρώτος είναι ότι είναι αναγκαίο και δίκαιο οι φτωχοί να αποκτήσουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και άρα πρέπει ν’ αναπτυχθούν οικονομικά και ο δεύτερος είναι ότι οι αισχρά πλούσιοι του πλανήτη θέλουν να συνεχίσουν, όσο τους παίρνει, να είναι αυτό που είναι: αισχρά πλούσιοι. Η Γη όμως έχει τα όριά της και το οικονομικό σύστημα τα έχει ξεπεράσει σε μερικούς τομείς. Κανείς λογικός άνθρωπος σήμερα δεν αμφισβητεί την κλιματική αλλαγή. Αν σκεφτεί κανείς ότι εν μέρει αυτό συμβαίνει για να μπορεί η ΒΡ ή η Exxon Mobil ή η Shell να καταγράφουν τεράστια κέρδη, τότε καταλαβαίνει ότι κάτι είναι σάπιο στο βασίλειο των ανθρώπων. Εταιρείες όπως η BP διατείνονται ότι φροντίζουν το περιβάλλον, ότι η λεγόμενη πράσινη ανάπτυξη είναι προτεραιότητά τους. Η συμπεριφορά τους και τα πολλαπλά δυστυχήματα των τελευταίων ετών όμως δείχνουν ότι δεν δίνουν δεκάρα τσακιστή για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Οι διευθυντές τους ενδιαφέρονται μόνο για το κέρδος, εταιρικό και προσωπικό, τα ταξίδια με τα ιδιωτικά jet, τα πάρτυ με τους πρωθυπουργούς, τους βασιλείς και τους δικτάτορες, τις συντροφιές ακριβοπληρωμένων συνοδών, τις σουίτες ξενοδοχείων που στοιχίζουν το βράδυ όσο το ετήσιο εισόδημα πολλών από εμάς. Το μαρτυρούν οι λεπτομερείς αναφορές των τεράστιων καταστροφών του Exxon Valdez στην Αλάσκα, του Texas City στις ΗΠΑ, του Deepwater Horizon στον κόλπο του Μεξικού, της Shell στη Νιγηρία και τόσες άλλες. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις καμιά εταιρεία και κανένα διευθυντικό στέλεχος δεν νοιάστηκαν για το περιβάλλον που επλήγη, για τις ζωές που χάθηκαν, για τις ανθρώπινες τραγωδίες που προκάλεσε η απληστία τους.
Δεν είναι πλέον επιτρεπτό να υπάρχουν χαώδεις ανισότητες. Στο Λος Άντζελες αλλά και στη Λίμα του Περού υπάρχουν φρουρούμενες γειτονιές γεμάτες μέγαρα όπου ζουν στο γυάλινο κόσμο τους οι βαθύπλουτοι, όχι πολύ μακριά από τους άστεγους και τους πεινασμένους. Δεν είμαστε ούτε μπορούμε να είμαστε όλοι ίσοι, αλλά δεν έχουμε την πολυτέλεια να είμαστε τόσο άνισοι. Όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στην αξιοπρεπή διαβίωση, αλλά κανείς πλέον δεν έχει δικαίωμα στην προκλητική σπατάλη. Είναι ζήτημα στοιχειώδους αυτοσυντήρησης όλων μας.
Τα λέω αυτά γιατί η επιστήμη και η τεχνολογία είναι τα εργαλεία της οικονομικής μεγέθυνσης και αυτά τα εργαλεία τα διαθέτουμε στους αποφασίζοντες εσείς κι εγώ. Μπορεί βραχυχρόνια η οικονομική μεγέθυνση να μας βγάλει από την κρίση, αλλά η επόμενη κρίση δεν θα είναι μακριά και η επόμενη και η επόμενη. Ο κύκλος της μεγέθυνσης και της κατανάλωσης είναι ασταθής και αυτοκαταστροφικός. Η Γη είναι ένας πολύ μικρός πλανήτης και μπορεί να στηρίξει έναν ανθρώπινο πληθυσμό, κατά πάσαν πιθανότητα μικρότερο του σημερινού, και με σχεδόν απόλυτη βεβαιότητα με πολύ μικρότερη κατανάλωση της σημερινής.
Λατρεύω την Ιστορία γιατί με διδάσκει την άνοδο και την πτώση των πολιτισμών. Γιατί με διδάσκει ότι η ίδια η Ιστορία δεν έχει καλό γούστο ή συναίσθημα. Οι πολιτισμοί έρχονται και φεύγουν όταν η ύβρις των ανθρώπων προκαλέσει το θείο ή τη φύση και θα πρέπει να πατώ σ’ αυτή τη γη με αγάπη και δέος για να μη χαλάσω τον ωραίο κόσμο που οι πρόγονοι μού κληροδότησαν κι εγώ θα παραδώσω στους απογόνους.
Δεν ξέρω ακριβώς τι πρέπει εμείς οι άνθρωποι της επιστήμης να κάνουμε. Ξέρω όμως κάποιες βασικές κατευθύνσεις που ίσως βοηθούσαν. Πρώτον, η επιστήμη πρέπει να είναι πρώτης ποιότητας. Επιστήμη και γνώση δεύτερης κατηγορίας δεν έχουν μακροβιότητα. Δεύτερον, η επιστήμη και η αλαζονεία δεν συνυπάρχουν. Οποτεδήποτε οι επιστήμονες ξεγελάστηκαν ότι έγιναν θεοί, η πραγματικότητα τους χλεύασε. Λυπάμαι τους επιστήμονες που πιστεύουν ότι βρήκαν το ιερό δισκοπότηρο, που νομίζουν ότι είναι μοναδικοί και τους οφείλουμε υποταγή και δέος. Έχουμε πολλούς τέτοιους στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου. Τους λυπάμαι αλλά δεν τους αντιπαθώ, γιατί η αντιπάθεια και το μίσος φτιάχνουν χαμένους απ’ όλες τις πλευρές. Κι εδώ η Ιστορία πάλι με διδάσκει. Με διδάσκει ότι η αντιπάθεια και το μίσος μόνο καταστροφικά αποτελέσματα έχουν. Έρχομαι λοιπόν στην τρίτη βασική κατεύθυνση που πιστεύω ότι είναι η πιο κεντρική. Αγαπάτε αυτόν τον κόσμο, δείξτε του συμπάθεια και ταπεινοφροσύνη. Όταν λέω τον κόσμο εννοώ την ανθρωπότητα, όλα τα ζωντανά και τ’ άψυχα. Ο πλανήτης που ζούμε, στα τέσσερα και μισό δισεκατομμύρια χρόνια ύπαρξής του, έχει βρει τις δυναμικές του ισορροπίες με άπειρες δοκιμές και άπειρα σφάλματα. Αυτή είναι η μεγαλοφυΐα του κόσμου που δεν πρέπει εμείς οι άνθρωποι να διαταράξουμε στο όνομα της υποτιθέμενης παντογνωσίας μας, στο όνομα της ανάπτυξης και της κατανάλωσης.
Ίσως ακούγομαι σαν κήρυκας δόγματος, διδακτικός και άρα βαρετός με τις παραινέσεις μου. Δεν έχω τέτοια πρόθεση. Ουσιαστικά αυτά που σας λέω είναι εμπειρίες που πιθανόν θα μπορούσαν να φανούν χρήσιμες. Εκείνο που ελπίζω είναι ότι θα τις ακούσετε από περιέργεια και θα ψάξετε τις δικές σας εμπειρίες, αυτές που θα οδηγήσουν τη ζωή του καθένα σας.
Δεν πιστεύω ότι υπάρχει τέρμα στα προβλήματα και στους αγώνες του ανθρώπου, ούτε καν τελικός σκοπός. Πριν από χρόνια είχαν κυκλοφορήσει βιβλία και θεωρίες του τύπου «Το τέλος της Ιστορίας» ή «το τέλος της φυσικής» κοκ. Ειδικοί υποστήριζαν ότι κάποιοι κύκλοι είχαν κλείσει, ό,τι ήταν να γίνει ή να ανακαλυφθεί έγινε ή ανακαλύφθηκε. Είχαν πέσει τελείως έξω. Ούτε η επιστήμη ούτε η Ιστορία τελειώνουν όσο υπάρχουν άνθρωποι. Από την πρώτη στιγμή δημιουργίας της κοινωνίας οι άνθρωποι πασχίζουν να βρουν τρόπους συνύπαρξης. Ο αγώνας της εξουσίας ανθρώπου σε άνθρωπο δεν έχει τέρμα είτε γίνεται με πέτρες και ξύλα, πυροβόλα και τηλεκατευθυνόμενα οχήματα, δάνεια σε δολάρια και ευρώ. Ο αγώνας της επιβολής του ενός σε όσο πιο πολλούς είναι διαρκής, εξ ου και ο όρος «πλανητάρχης» στον πρόεδρο των ΗΠΑ ή πιθανόν αύριο στον ηγέτη της Κίνας. Ούτε η επιστήμη έχει ή μπορεί να έχει τέλος. Η επιστημονική αλήθεια θα προσεγγίζεται διαρκώς και θα βελτιώνεται όπως συμβαίνει εδώ και μερικές χιλιάδες χρόνια.
Εσείς καλείσθε να πάρετε αυτά τα προβλήματα, να τα αναδιατάξετε και επαναπροσεγγίσετε από εκεί που τα παραλάβατε. Είναι κάτι σαν νόμος της φύσης ή μοίρα των ανθρώπων να επαναδιατάσσουμε προβλήματα. Και είναι μια ωραία μοίρα αν κανείς δεν ξεγελαστεί και νομίσει ότι βρήκε το τέλος, το σημείο που τέλειωσε η αποστολή του αφού έχει όλες τις απαντήσεις.
Πριν από λίγους μήνες είχα την εξαιρετική τύχη να επισκεφθώ την Αρχαία Νεμέα μαζί με τον ομότιμο καθηγητή στην έδρα Καζαντζάκη στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο, τον Θανάση Μασκαλέρη, με ξεναγό τον άνθρωπο που την ανασκάπτει και την αναστηλώνει, ομότιμο σήμερα, καθηγητή του Berkeley, Stephen Miller. Ο Miller έχει αφιερώσει σχεδόν όλη την επαγγελματική του ζωή στη Νεμέα. Τα περισσότερα που γνωρίζουμε για τον αρχαιολογικό χώρο τα οφείλουμε σε αυτόν. Είναι ένας από τους κορυφαίους αρχαιολόγους παγκοσμίως. Ο συνταξιούχος καθηγητής με το κοντό παντελόνι και το καπέλο του μπέϊζμπωλ, απλός και προσηνής, μου ζητάει να του μιλάω Ελληνικά στον ενικό και με το μικρό του όνομα. Καθώς μας ξεναγεί στον αρχαίο κόσμο που μονάχος του ανακάλυψε, μεταμορφώνεται, γίνεται ο μεγάλος εξερευνητής, ο ποιητής ενός κόσμου που μόνο αυτός ήξερε και μπορούσε να φέρει στο φως, γίνεται ο άνθρωπος που ψάχνει τη συνέχεια της ανθρώπινης μοίρας στα βάθη του χρόνου.
Μιλάει με την έξαψη εφήβου για τις ανακαλύψεις του, για τη σήραγγα που οδηγεί στο Στάδιο, για τη σπουδαία ανακάλυψη ότι οι Αρχαίοι Έλληνες, από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήξεραν να κατασκευάζουν θόλους και αψίδες. Μας λέει ότι και τώρα που ανακαλεί τις σπουδαίες ανακαλύψεις ανατριχιάζει. Ο Miller έχει μεταμορφωθεί στον προαιώνιο εξερευνητή, οδηγημένο από το δαιμόνιο της περιέργειας, το δαιμόνιο που φτιάχνει τη μεγάλη επιστήμη και τη μεγάλη τέχνη. Μας μιλάει για την αναβίωση σήμερα των Νεμέων. Τη στιγμή που αντίκρυσε στο Στάδιο να τρέχουν δίπλα δίπλα φορώντας λευκούς χιτώνες, μεταξύ άλλων, τον διευθυντή του Fullbright στην Αθήνα, πρεσβευτές ξένων χωρών, έναν αστυνομικό της περιοχής της Νεμέας, και έναν αγρότη. Τότε κατάλαβε πώς δημιουργήθηκε η ιδέα της ισότητας του πολίτη απέναντι στον νόμο που οδηγεί στη δημοκρατία.
Καθώς μας ξεναγεί, μια Αμερικανίδα μας χαιρετάει και μας προσπερνά. «Είναι η νέα διευθύντρια των ανασκαφών» λέει ο Miller. «Τι εννοείς;» ρωτάω. «Δεν είσαι εσύ ο διευθυντής;» «Όχι,» λέει με μια σκιά πικρίας ο Miller. «Και θεώρησε σωστό η Ελληνική Κυβέρνηση να σε βγάλει από τη θέση που δικαιωματικά σου ανήκει;» «Δεν ήταν η Ελληνική Κυβέρνηση, αλλά οι συνάδελφοί μου στο Berkeley. Αυτοί μ’ αντικατέστησαν.» «Δηλαδή,» λέω, «αν καταλαβαίνω καλά, καθαρή περίπτωση καθηγητικού φθόνου και μικρότητας.» Εκείνος νεύει καταφατικά.
Πήραμε με τον Μασκαλέρη τον δρόμο της επιστροφής σκεπτικοί, γεμάτοι δέος και προβληματισμό. Κι όμως, σκεφτόμουν, ό,τι κι αν κάνουν στο Berkeley, οσοδήποτε και αν τον φθονούν, δεν μπορούν να του πάρουν πίσω τον κόσμο που ανακάλυψε, τη βαθιά συγκίνηση του μεγάλου εξερευνητή, τη μοναδικότητά του. Δεν μπορούν να πάρουν πίσω τον δρόμο που οδηγεί στο Μουσείο της Νεμέας που γράφει Ελληνικά, «οδός Στέφανου Μίλλερ.» Δεν μπορούν να πάρουν πίσω την ιστορία του.
Ήθελα να πω, αυτά είναι μερικά μαθήματα της Ιστορίας. Γράψτε κι εσείς τις δικές σας γραμμές σ’ αυτήν, οσοδήποτε μικρές ή μεγάλες κι αν είναι. Γράψτε τις με περιέργεια, με πάθος, με ταπεινοφροσύνη. Ό,τι κι αν γράψετε είναι δικό σας και κανείς δεν μπορεί να σας το πάρει. Ο κόσμος είναι δικός σας και σας περιμένει!
Του ΓΙΑΝΝΗ Α. ΦΙΛΗ
Λατρεύω την Ιστορία γιατί η Ιστορία μού δίνει μοναδικά μαθήματα. Μου λέει ποιος είμαι, από πού έρχομαι και πού οδεύω, ποια είναι η μοίρα μου. Μου διδάσκει αυτό που ψιθύριζε κατά τον θρύλο ο δούλος στο αυτί κάθε Ρωμαίου στρατηγού, την ώρα που γύριζε θριαμβευτής πάνω στο άρμα του στους δρόμους της Ρώμης και η Σύγκλητος και οι Ρωμαίοι επευφημούσαν κι εκείνος είχε μεθύσει από τη δόξα: «Κοίταξε πίσω σου και θυμήσου ότι είσαι μόνο άνθρωπος. Θυμήσου ότι είσαι θνητός.»
Μου αρέσει αυτό το μήνυμα γιατί με προσγειώνει στην πραγματικότητα διατυπώνοντας σε λίγες λέξεις μια τόσο κοινότοπη αλλά σπουδαία αλήθεια. Είναι σπουδαία αυτή η αλήθεια, γιατί οι άνθρωποι εύκολα μεθούν από τις παροδικές τους επιτυχίες και κυριεύονται από την αλαζονεία που οδηγεί στην ύβρη και η ύβρις τιμωρείται από τον Θεό. Η πτώση περιμένει τον άνθρωπο στη γωνία όταν προσπαθεί να φτάσει τον ουρανό με τον Πύργο της Βαβέλ, ή όταν ο Ίκαρος θέλει να πετάξει κοντά στον ήλιο, ή όταν μεταβάλλει το κλίμα της Γης μη αναστρέψιμα για πολλές εκατονταετίες, ή όταν θεωρεί την εξουσία μιας χώρας ιδιοκτησία του – το 2011 ήταν γεμάτο παραδείγματα δικτατόρων και πρωθυπουργών που έχασαν πρόωρα τη δουλειά τους.
Η Ιστορία μού μαθαίνει τους αναλλοίωτους και διαχρονικούς κανόνες της ανθρώπινης εξέλιξης. Για παράδειγμα, η καλύτερη συνταγή ενότητας μιας μεγάλης ομάδας ανθρώπων είναι η δημιουργία ενός κοινού και μόνιμα πολύ κακού εχθρού, όπως έκαναν οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, οι Αμερικανοί και οι Σοβιετικοί, οι κομμουνιστές και οι καπιταλιστές, οι Ισραηλινοί και οι Άραβες. Όποτε όλοι αυτοί οχυρώνονταν πίσω από τη δική τους ιδεολογία προκαλούσαν αιματοχυσία. Όποτε όμως συζητούσαν εύρισκαν κοινούς τόπους και ειρήνη μέσα από τον συμβιβασμό και την αναγνώριση του άλλου. Συμβίωση με τον συνάνθρωπο σημαίνει διαρκή συμβιβασμό, ανοχή και σεβασμό. Οι ιδεολογίες της έλλειψης ανοχής ήταν πάντα βίαιες, βραχύβιες, και του περιθωρίου.
Η Ιστορία με διδάσκει την αξία του χρόνου και της συνέχειας. Μου λέει ποιες είναι οι ρίζες μου και ποιο είναι το μέλλον μου. Χωρίς αυτή τη συνέχεια δεν είμαι τίποτα. Είμαι χαμένος στο σύμπαν σαν τον ηλικιωμένο που πάσχει από αμνησία. Αλλά η έντονη προσήλωση στη συνέχεια έχει τα προβλήματά της. Πρέπει να μαθαίνω, να θυμάμαι και ταυτόχρονα να ξεχνώ και να συγχωρώ. Θα είναι δύσκολο να ζήσω ισόρροπα αν σε κάθε Τούρκο βλέπω τους συνεχείς πολέμους από το 1453 και εντεύθεν ή σε κάθε Γερμανό βλέπω τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Με την ίδια λογική κάθε Πέρσης θα έπρεπε να βλέπει σε μένα τον Έλληνα τις αιματηρές κατακτήσεις των Μακεδόνων. Πρέπει να μαθαίνω ότι η ανθρωπότητα δεν μου οφείλει υποταγή επειδή κάποτε οι πρόγονοί μου δημιούργησαν το αρχαίο ελληνικό θαύμα. Η πολλή προσήλωση στη συνέχεια είναι ναρκισσισμός και άρα αυτοκαταστροφή.
Η ίδια η Ιστορία της επιστήμης δεν είναι άμοιρη αλαζονείας, στενής ιδεοληψίας και ναρκισσισμού. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν φυσικοί που πιστεύουν ότι μπορούν να εξηγήσουν τα πάντα με την κβαντομηχανική, αφού η κβαντομηχανική ασχολείται με τα στοιχειώδη σωματίδια και τις αλληλεπιδράσεις τους, και τα πάντα στο σύμπαν, απ’ όσο ξέρουμε, απαρτίζονται από σωματίδια. Αυτοί οι φυσικοί διατείνονται ότι σύντομα θα είναι σε θέση να ερμηνεύσουν με τις εξισώσεις τους ακόμη και την ανθρώπινη συμπεριφορά, το συναίσθημα, τη συνείδηση. Ξεχνούν ότι είμαστε ό,τι είμαστε σε μεγάλο βαθμό χάρη στη μοναδική ιστορία του καθένα μας: Πού γεννηθήκαμε, με τι ανθρώπους συναναστραφήκαμε, τι εμπειρίες βιώσαμε, τι παραδόσεις και έθιμα έχουμε. Και αυτά δεν μπαίνουν σε εξισώσεις, όσο μεγαλοφυείς και αν είναι αυτές. Τέτοια πράγματα προσεγγίζονται κυρίως από την τέχνη και βασικά τον γραπτό λόγο. Η επιστήμη είναι σπουδαία αλλά βλέπει μόνο μια στενή πλευρά του κόσμου. Ο πραγματικός κόσμος είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από τον κόσμο της επιστήμης.
Στις αρχές του 20ου αιώνα οι μαθηματικοί πίστευαν ότι τα μαθηματικά ήταν μια τέλεια συμβολική μηχανή με την οποία, τελείως μηχανιστικά, θα μπορούσαν ν’ ανακαλύψουν κάθε αληθινή πρόταση, κάθε θεώρημα. Στην δεκαετία του 1930 όμως ο Gödel και ο Turing απέδειξαν ότι ακόμη και αυτά τα μαθηματικά πάσχουν από σοβαρά υπολογιστικά προβλήματα και προβλήματα συνέπειας και πληρότητας. Αυτό σημαίνει ότι είναι αδύνατο ν’ αποφύγει κανείς παράδοξα του τύπου: «το Α έχει την ιδιότητα Β τότε και μόνον τότε όταν δεν την έχει». Επί πλέον θα υπάρχουν πάντα προτάσεις που δεν θα μπορούν ν’ αποδειχθούν αληθείς ή ψευδείς στα πλαίσια των αξιωμάτων. Έτσι το όνειρο της τέλειας μαθηματικής μηχανής ξεθώριασε.
Παρ’ όλα αυτά, στα μέσα του 20ου αιώνα πολλοί πίστευαν ότι ο ψηφιακός υπολογιστής και τα μοντέλα του θα ερμήνευαν τον ανθρώπινο εγκέφαλο και μάλλον θα τον υποκαθιστούσαν. Όνειρο ήταν κι αυτό και ξεθώριασε. Η ανθρώπινη νόηση και ο εγκέφαλος δεν απλοποιούνται σε ψηφιακές θύρες και δυαδική άλγεβρα. Οι απλουστευτικές διατυπώσεις πολύπλοκων φαινομένων είναι σχεδόν πάντα λάθος και η επιστημονική αλαζονεία πάντα ύβρις.
Γιατί τα λέω όλα αυτά; Τα λέω επειδή εσείς είσθε οι νέοι ερευνητές και τα εργαλεία σας είναι η επιστήμη και η τεχνολογία. Δύο θαυμαστά δημιουργήματα του εγκεφάλου μας με τεράστιες δυνατότητες και τεράστιους περιορισμούς. Κάποιους απ’ αυτούς τους περιορισμούς θέλω να σας δείξω. Για πολλούς από εμάς ένας από τους σκοπούς της ζωής είναι το ευ ζην με την πιο γενική μορφή. Να ζει κανείς με τιμή, με σεβασμό προς τους άλλους και το περιβάλλον του, με γνώση των μεγάλων μαθημάτων της Ιστορίας.
Τα λέω αυτά γιατί γίναμε 7 δισεκατομμύρια και ακόμη συμπεριφερόμαστε σαν να ήταν η γη άπειρη. Όλοι μιλούν για την παγκόσμια οικονομική κρίση και την έξοδο από αυτήν και όλοι έχουν μια μονοσήμαντη και στοιχειώδη λύση, την περαιτέρω οικονομική μεγέθυνση που κατ’ ευφημισμό τη λέμε οικονομική ανάπτυξη. Σχεδόν κανείς δεν ρωτάει το έως πότε και το κόστος αυτής της ανάπτυξης για δύο λόγους: Ο πρώτος είναι ότι είναι αναγκαίο και δίκαιο οι φτωχοί να αποκτήσουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης και άρα πρέπει ν’ αναπτυχθούν οικονομικά και ο δεύτερος είναι ότι οι αισχρά πλούσιοι του πλανήτη θέλουν να συνεχίσουν, όσο τους παίρνει, να είναι αυτό που είναι: αισχρά πλούσιοι. Η Γη όμως έχει τα όριά της και το οικονομικό σύστημα τα έχει ξεπεράσει σε μερικούς τομείς. Κανείς λογικός άνθρωπος σήμερα δεν αμφισβητεί την κλιματική αλλαγή. Αν σκεφτεί κανείς ότι εν μέρει αυτό συμβαίνει για να μπορεί η ΒΡ ή η Exxon Mobil ή η Shell να καταγράφουν τεράστια κέρδη, τότε καταλαβαίνει ότι κάτι είναι σάπιο στο βασίλειο των ανθρώπων. Εταιρείες όπως η BP διατείνονται ότι φροντίζουν το περιβάλλον, ότι η λεγόμενη πράσινη ανάπτυξη είναι προτεραιότητά τους. Η συμπεριφορά τους και τα πολλαπλά δυστυχήματα των τελευταίων ετών όμως δείχνουν ότι δεν δίνουν δεκάρα τσακιστή για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Οι διευθυντές τους ενδιαφέρονται μόνο για το κέρδος, εταιρικό και προσωπικό, τα ταξίδια με τα ιδιωτικά jet, τα πάρτυ με τους πρωθυπουργούς, τους βασιλείς και τους δικτάτορες, τις συντροφιές ακριβοπληρωμένων συνοδών, τις σουίτες ξενοδοχείων που στοιχίζουν το βράδυ όσο το ετήσιο εισόδημα πολλών από εμάς. Το μαρτυρούν οι λεπτομερείς αναφορές των τεράστιων καταστροφών του Exxon Valdez στην Αλάσκα, του Texas City στις ΗΠΑ, του Deepwater Horizon στον κόλπο του Μεξικού, της Shell στη Νιγηρία και τόσες άλλες. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις καμιά εταιρεία και κανένα διευθυντικό στέλεχος δεν νοιάστηκαν για το περιβάλλον που επλήγη, για τις ζωές που χάθηκαν, για τις ανθρώπινες τραγωδίες που προκάλεσε η απληστία τους.
Δεν είναι πλέον επιτρεπτό να υπάρχουν χαώδεις ανισότητες. Στο Λος Άντζελες αλλά και στη Λίμα του Περού υπάρχουν φρουρούμενες γειτονιές γεμάτες μέγαρα όπου ζουν στο γυάλινο κόσμο τους οι βαθύπλουτοι, όχι πολύ μακριά από τους άστεγους και τους πεινασμένους. Δεν είμαστε ούτε μπορούμε να είμαστε όλοι ίσοι, αλλά δεν έχουμε την πολυτέλεια να είμαστε τόσο άνισοι. Όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα στην αξιοπρεπή διαβίωση, αλλά κανείς πλέον δεν έχει δικαίωμα στην προκλητική σπατάλη. Είναι ζήτημα στοιχειώδους αυτοσυντήρησης όλων μας.
Τα λέω αυτά γιατί η επιστήμη και η τεχνολογία είναι τα εργαλεία της οικονομικής μεγέθυνσης και αυτά τα εργαλεία τα διαθέτουμε στους αποφασίζοντες εσείς κι εγώ. Μπορεί βραχυχρόνια η οικονομική μεγέθυνση να μας βγάλει από την κρίση, αλλά η επόμενη κρίση δεν θα είναι μακριά και η επόμενη και η επόμενη. Ο κύκλος της μεγέθυνσης και της κατανάλωσης είναι ασταθής και αυτοκαταστροφικός. Η Γη είναι ένας πολύ μικρός πλανήτης και μπορεί να στηρίξει έναν ανθρώπινο πληθυσμό, κατά πάσαν πιθανότητα μικρότερο του σημερινού, και με σχεδόν απόλυτη βεβαιότητα με πολύ μικρότερη κατανάλωση της σημερινής.
Λατρεύω την Ιστορία γιατί με διδάσκει την άνοδο και την πτώση των πολιτισμών. Γιατί με διδάσκει ότι η ίδια η Ιστορία δεν έχει καλό γούστο ή συναίσθημα. Οι πολιτισμοί έρχονται και φεύγουν όταν η ύβρις των ανθρώπων προκαλέσει το θείο ή τη φύση και θα πρέπει να πατώ σ’ αυτή τη γη με αγάπη και δέος για να μη χαλάσω τον ωραίο κόσμο που οι πρόγονοι μού κληροδότησαν κι εγώ θα παραδώσω στους απογόνους.
Δεν ξέρω ακριβώς τι πρέπει εμείς οι άνθρωποι της επιστήμης να κάνουμε. Ξέρω όμως κάποιες βασικές κατευθύνσεις που ίσως βοηθούσαν. Πρώτον, η επιστήμη πρέπει να είναι πρώτης ποιότητας. Επιστήμη και γνώση δεύτερης κατηγορίας δεν έχουν μακροβιότητα. Δεύτερον, η επιστήμη και η αλαζονεία δεν συνυπάρχουν. Οποτεδήποτε οι επιστήμονες ξεγελάστηκαν ότι έγιναν θεοί, η πραγματικότητα τους χλεύασε. Λυπάμαι τους επιστήμονες που πιστεύουν ότι βρήκαν το ιερό δισκοπότηρο, που νομίζουν ότι είναι μοναδικοί και τους οφείλουμε υποταγή και δέος. Έχουμε πολλούς τέτοιους στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου. Τους λυπάμαι αλλά δεν τους αντιπαθώ, γιατί η αντιπάθεια και το μίσος φτιάχνουν χαμένους απ’ όλες τις πλευρές. Κι εδώ η Ιστορία πάλι με διδάσκει. Με διδάσκει ότι η αντιπάθεια και το μίσος μόνο καταστροφικά αποτελέσματα έχουν. Έρχομαι λοιπόν στην τρίτη βασική κατεύθυνση που πιστεύω ότι είναι η πιο κεντρική. Αγαπάτε αυτόν τον κόσμο, δείξτε του συμπάθεια και ταπεινοφροσύνη. Όταν λέω τον κόσμο εννοώ την ανθρωπότητα, όλα τα ζωντανά και τ’ άψυχα. Ο πλανήτης που ζούμε, στα τέσσερα και μισό δισεκατομμύρια χρόνια ύπαρξής του, έχει βρει τις δυναμικές του ισορροπίες με άπειρες δοκιμές και άπειρα σφάλματα. Αυτή είναι η μεγαλοφυΐα του κόσμου που δεν πρέπει εμείς οι άνθρωποι να διαταράξουμε στο όνομα της υποτιθέμενης παντογνωσίας μας, στο όνομα της ανάπτυξης και της κατανάλωσης.
Ίσως ακούγομαι σαν κήρυκας δόγματος, διδακτικός και άρα βαρετός με τις παραινέσεις μου. Δεν έχω τέτοια πρόθεση. Ουσιαστικά αυτά που σας λέω είναι εμπειρίες που πιθανόν θα μπορούσαν να φανούν χρήσιμες. Εκείνο που ελπίζω είναι ότι θα τις ακούσετε από περιέργεια και θα ψάξετε τις δικές σας εμπειρίες, αυτές που θα οδηγήσουν τη ζωή του καθένα σας.
Δεν πιστεύω ότι υπάρχει τέρμα στα προβλήματα και στους αγώνες του ανθρώπου, ούτε καν τελικός σκοπός. Πριν από χρόνια είχαν κυκλοφορήσει βιβλία και θεωρίες του τύπου «Το τέλος της Ιστορίας» ή «το τέλος της φυσικής» κοκ. Ειδικοί υποστήριζαν ότι κάποιοι κύκλοι είχαν κλείσει, ό,τι ήταν να γίνει ή να ανακαλυφθεί έγινε ή ανακαλύφθηκε. Είχαν πέσει τελείως έξω. Ούτε η επιστήμη ούτε η Ιστορία τελειώνουν όσο υπάρχουν άνθρωποι. Από την πρώτη στιγμή δημιουργίας της κοινωνίας οι άνθρωποι πασχίζουν να βρουν τρόπους συνύπαρξης. Ο αγώνας της εξουσίας ανθρώπου σε άνθρωπο δεν έχει τέρμα είτε γίνεται με πέτρες και ξύλα, πυροβόλα και τηλεκατευθυνόμενα οχήματα, δάνεια σε δολάρια και ευρώ. Ο αγώνας της επιβολής του ενός σε όσο πιο πολλούς είναι διαρκής, εξ ου και ο όρος «πλανητάρχης» στον πρόεδρο των ΗΠΑ ή πιθανόν αύριο στον ηγέτη της Κίνας. Ούτε η επιστήμη έχει ή μπορεί να έχει τέλος. Η επιστημονική αλήθεια θα προσεγγίζεται διαρκώς και θα βελτιώνεται όπως συμβαίνει εδώ και μερικές χιλιάδες χρόνια.
Εσείς καλείσθε να πάρετε αυτά τα προβλήματα, να τα αναδιατάξετε και επαναπροσεγγίσετε από εκεί που τα παραλάβατε. Είναι κάτι σαν νόμος της φύσης ή μοίρα των ανθρώπων να επαναδιατάσσουμε προβλήματα. Και είναι μια ωραία μοίρα αν κανείς δεν ξεγελαστεί και νομίσει ότι βρήκε το τέλος, το σημείο που τέλειωσε η αποστολή του αφού έχει όλες τις απαντήσεις.
Πριν από λίγους μήνες είχα την εξαιρετική τύχη να επισκεφθώ την Αρχαία Νεμέα μαζί με τον ομότιμο καθηγητή στην έδρα Καζαντζάκη στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο, τον Θανάση Μασκαλέρη, με ξεναγό τον άνθρωπο που την ανασκάπτει και την αναστηλώνει, ομότιμο σήμερα, καθηγητή του Berkeley, Stephen Miller. Ο Miller έχει αφιερώσει σχεδόν όλη την επαγγελματική του ζωή στη Νεμέα. Τα περισσότερα που γνωρίζουμε για τον αρχαιολογικό χώρο τα οφείλουμε σε αυτόν. Είναι ένας από τους κορυφαίους αρχαιολόγους παγκοσμίως. Ο συνταξιούχος καθηγητής με το κοντό παντελόνι και το καπέλο του μπέϊζμπωλ, απλός και προσηνής, μου ζητάει να του μιλάω Ελληνικά στον ενικό και με το μικρό του όνομα. Καθώς μας ξεναγεί στον αρχαίο κόσμο που μονάχος του ανακάλυψε, μεταμορφώνεται, γίνεται ο μεγάλος εξερευνητής, ο ποιητής ενός κόσμου που μόνο αυτός ήξερε και μπορούσε να φέρει στο φως, γίνεται ο άνθρωπος που ψάχνει τη συνέχεια της ανθρώπινης μοίρας στα βάθη του χρόνου.
Μιλάει με την έξαψη εφήβου για τις ανακαλύψεις του, για τη σήραγγα που οδηγεί στο Στάδιο, για τη σπουδαία ανακάλυψη ότι οι Αρχαίοι Έλληνες, από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ήξεραν να κατασκευάζουν θόλους και αψίδες. Μας λέει ότι και τώρα που ανακαλεί τις σπουδαίες ανακαλύψεις ανατριχιάζει. Ο Miller έχει μεταμορφωθεί στον προαιώνιο εξερευνητή, οδηγημένο από το δαιμόνιο της περιέργειας, το δαιμόνιο που φτιάχνει τη μεγάλη επιστήμη και τη μεγάλη τέχνη. Μας μιλάει για την αναβίωση σήμερα των Νεμέων. Τη στιγμή που αντίκρυσε στο Στάδιο να τρέχουν δίπλα δίπλα φορώντας λευκούς χιτώνες, μεταξύ άλλων, τον διευθυντή του Fullbright στην Αθήνα, πρεσβευτές ξένων χωρών, έναν αστυνομικό της περιοχής της Νεμέας, και έναν αγρότη. Τότε κατάλαβε πώς δημιουργήθηκε η ιδέα της ισότητας του πολίτη απέναντι στον νόμο που οδηγεί στη δημοκρατία.
Καθώς μας ξεναγεί, μια Αμερικανίδα μας χαιρετάει και μας προσπερνά. «Είναι η νέα διευθύντρια των ανασκαφών» λέει ο Miller. «Τι εννοείς;» ρωτάω. «Δεν είσαι εσύ ο διευθυντής;» «Όχι,» λέει με μια σκιά πικρίας ο Miller. «Και θεώρησε σωστό η Ελληνική Κυβέρνηση να σε βγάλει από τη θέση που δικαιωματικά σου ανήκει;» «Δεν ήταν η Ελληνική Κυβέρνηση, αλλά οι συνάδελφοί μου στο Berkeley. Αυτοί μ’ αντικατέστησαν.» «Δηλαδή,» λέω, «αν καταλαβαίνω καλά, καθαρή περίπτωση καθηγητικού φθόνου και μικρότητας.» Εκείνος νεύει καταφατικά.
Πήραμε με τον Μασκαλέρη τον δρόμο της επιστροφής σκεπτικοί, γεμάτοι δέος και προβληματισμό. Κι όμως, σκεφτόμουν, ό,τι κι αν κάνουν στο Berkeley, οσοδήποτε και αν τον φθονούν, δεν μπορούν να του πάρουν πίσω τον κόσμο που ανακάλυψε, τη βαθιά συγκίνηση του μεγάλου εξερευνητή, τη μοναδικότητά του. Δεν μπορούν να πάρουν πίσω τον δρόμο που οδηγεί στο Μουσείο της Νεμέας που γράφει Ελληνικά, «οδός Στέφανου Μίλλερ.» Δεν μπορούν να πάρουν πίσω την ιστορία του.
Ήθελα να πω, αυτά είναι μερικά μαθήματα της Ιστορίας. Γράψτε κι εσείς τις δικές σας γραμμές σ’ αυτήν, οσοδήποτε μικρές ή μεγάλες κι αν είναι. Γράψτε τις με περιέργεια, με πάθος, με ταπεινοφροσύνη. Ό,τι κι αν γράψετε είναι δικό σας και κανείς δεν μπορεί να σας το πάρει. Ο κόσμος είναι δικός σας και σας περιμένει!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου