Του ΘΕΟΔΟΣΗ Ν. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗ*
Αντιστρέφοντας το σχετικό αξίωμα του Λαροσφουκό, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι κακίες είναι ενδεχόμενο να καταγραφούν σαν αρετές μεταμφιεσμένες. Πράγματι, ελαττώματα που, από πολύ νωρίς στη ζωή μας, μας διδάσκουν να τα αποφεύγομε, αποκτούν τόση μεγάλη σημασία για την ύπαρξή μας, ώστε, χωρίς αυτά, ο βίος μας να είναι φτωχότερος.
Πάνω στο ψέμα, ορισμένως, που στη συνείδησή μας έχει, από τη συνεχή νουθεσία, παγιωθεί σαν μια από τις μεγαλύτερες αμαρτίες στις οποίες θα μπορούσε να υποπέσει κανείς, μπορούν να οικοδομηθούν τα πιο λεπτά αισθήματα, όπως εκείνα που αναδεικνύονται μέσα από την ερωτική σχέση που ο Σέξπιρ περιγράφει σε ένα από τα λαμπρά σονέτα του μεταξύ ενός ηλικιωμένου άνδρα και της νεαρής συντρόφου του. Λέει, λοιπόν, ο Σέξπιρ:
Οταν η αγάπη μου ορκίζεται πως είναι καμωμένη από αλήθεια
Εγώ την πιστεύω, κι ας ξέρω ότι λέει ψέματα
Οτι μπορεί να σκέφτεται πως είμ' ένας νέος ανυποψίαστος,
Αμάθητος στου κόσμου τις απατηλές λεπτότητες.
Μάταια εγώ νομίζοντας πως νέο με νομίζει
Ενώ ξέρει καλά πως οι μέρες μου έχουν περάσει,
Τη γλώσσα της που λέει ψέματα απλώς πιστεύω.
Κι έτσι ο καθένας απ' τους δυο μας την αλήθεια έχει πνίξει.
Αλλά γιατί δεν παραδέχεται ότι δεν είναι ειλικρινής;
Γιατί κι εγώ δεν δέχομαι πως έχω πια γεράσει;
Αχ, της αγάπης η πιο όμορφη συνήθεια είναι η φαινομενική εμπιστοσύνη.
Και η ηλικία στην αγάπη αγαπά τα χρόνια να μη λέγονται.
Ετσι της λέω ψέματα εγώ κι αυτή σε με το ίδιο,
Και μέσα στην απάτη των ψεμάτων μας κολακευόμαστε.
Το ίδιο εποικοδομητικό στη ζωή μας μπορεί να αποβεί ένα άλλο, επίσης, ελάττωμα: το περιττό. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμά μας στο σχολείο και, γενικότερα, το σύστημα αγωγής μας στη ζωή στηρίζεται στο αξίωμα ότι μόνο ό,τι είναι χρήσιμο, ουσιαστικό και μπορεί να μας βοηθήσει στη διεκδίκηση των στόχων μας έχει αξία. Ο Ελύτης, εξ αφορμής του ακρωτηριασμού της γλώσσας με την απεμπόληση των τελικών ν σαν περιττών, στιγμάτισε τη νοοτροπία αυτή. «Κάποτε», γράφει ο ποιητής, «μια μέρα χειρότερη και της Κυριακής, το συνειδητοποίησα! Η πρωτεύουσα σε όλο το μάκρος της έχει γεμίσει τρύπες. Οχι απ' αυτές που ανοίγουν οι εργάτες του Δήμου στους υπονόμους. Μιλώ για τις άλλες, πάνω στις προσόψεις των υψηλών κτηρίων, όπου προσεκτικά στήνονται οι επιγραφές εταιρειών, ιδρυμάτων και καταστημάτων Φαρμακείο, Καφενείο, Αιματολογικό Κέντρο, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο... Φαίνεται πως η ζωή αυτή δεν έγινε για να επιτευχθεί κάτι δύσκολο ή κάτι το υψηλό... Τα τρία τέταρτα της ανθρωπότητας διαβιούν λάθος. Διαγράφουν το περιττόν, κι ας είναι ωραίον, κερδίζοντας μερικά εικοσιτετράωρα πλήξης».
Στην προσπάθειά μας να αποφύγομε ένα ελάττωμα θυσιάζομε το ωραίο και, μαζί, τη χαρά που μπορεί να μας προσφέρει αυτό. Το ωραίο δεν είναι θεραπαινίς της ηθικής να διεκπεραιώνει τις επιταγές της ως προς το τι είναι καλό, για να το ακολουθούμε, και τι είναι κακό, για να το αποφεύγομε. Ο καλλιτέχνης -που η αποστολή του είναι να δημιουργεί το ωραίο έτσι, ώστε, όποτε ερχόμαστε σε επαφή μαζί του να αισθανόμαστε καλύτερα από όσο όταν ζούμε στην καθημερινότητά μας- δεν έχει καμιά αναστολή να περιλάβει στα έργα του πράγματα που, όταν τα δούμε μεμονωμένα, προκαλούν την αποστροφή μας.
Οι τραγωδίες, οι οποίες, στο τέλος, όταν τις έχομε παρακολουθήσει, μας προκαλούν αισθητική απόλαυση, εκείνη τη γεύση ανακούφισης και την αίσθηση ανάτασης που ο Αριστοτέλης αποκάλεσε κάθαρση, βρίθουν από μοιχείες, φόνους, προδοσίες, δολοπλοκίες και άλλες τέτοιες πράξεις, που στη ζωή μας επισύρουν την ηθική κατακραυγή. Δεν αρκεί, όμως, παρά να διαγράψει κανείς από την τραγωδία τις επιλήψιμες πράξεις, και όλη η αισθητική τέρψη που προσφέρει αυτή θα πάει περίπατο.
Δεν υπάρχομε, έλεγε ο Φράνσις Μπέικον, μόνο για να αντικρούομε ούτε για να πιστεύομε και να αποδεχόμαστε τυφλά. Το κυριότερο είναι να μαθαίνομε να σκεφτόμαστε, να κρίνομε και, αναλόγως, να αποφασίζομε για τις επιλογές μας. Ας μην είμαστε, λοιπόν, παρασυρμένοι από έναν ηθικό ολοκληρωτισμό, απόλυτοι, αυστηροί και ανυποχώρητοι, απέναντι στις κακίες και στα ελαττώματα. Υπάρχουν πάντοτε περιπτώσεις που, όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν, μεταστοιχειώνονται σε φάρμακο της ψυχής μας.
*Τέως πρύτανης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, teopelegrinis@gmail.com
(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία την Κυριακή 12 Οκτωβρίου 2014. Αναδημοσίευση από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.enet.gr/?i=arthra-sthles.el.home&id=451712).
Αντιστρέφοντας το σχετικό αξίωμα του Λαροσφουκό, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι κακίες είναι ενδεχόμενο να καταγραφούν σαν αρετές μεταμφιεσμένες. Πράγματι, ελαττώματα που, από πολύ νωρίς στη ζωή μας, μας διδάσκουν να τα αποφεύγομε, αποκτούν τόση μεγάλη σημασία για την ύπαρξή μας, ώστε, χωρίς αυτά, ο βίος μας να είναι φτωχότερος.
Πάνω στο ψέμα, ορισμένως, που στη συνείδησή μας έχει, από τη συνεχή νουθεσία, παγιωθεί σαν μια από τις μεγαλύτερες αμαρτίες στις οποίες θα μπορούσε να υποπέσει κανείς, μπορούν να οικοδομηθούν τα πιο λεπτά αισθήματα, όπως εκείνα που αναδεικνύονται μέσα από την ερωτική σχέση που ο Σέξπιρ περιγράφει σε ένα από τα λαμπρά σονέτα του μεταξύ ενός ηλικιωμένου άνδρα και της νεαρής συντρόφου του. Λέει, λοιπόν, ο Σέξπιρ:
Οταν η αγάπη μου ορκίζεται πως είναι καμωμένη από αλήθεια
Εγώ την πιστεύω, κι ας ξέρω ότι λέει ψέματα
Οτι μπορεί να σκέφτεται πως είμ' ένας νέος ανυποψίαστος,
Αμάθητος στου κόσμου τις απατηλές λεπτότητες.
Μάταια εγώ νομίζοντας πως νέο με νομίζει
Ενώ ξέρει καλά πως οι μέρες μου έχουν περάσει,
Τη γλώσσα της που λέει ψέματα απλώς πιστεύω.
Κι έτσι ο καθένας απ' τους δυο μας την αλήθεια έχει πνίξει.
Αλλά γιατί δεν παραδέχεται ότι δεν είναι ειλικρινής;
Γιατί κι εγώ δεν δέχομαι πως έχω πια γεράσει;
Αχ, της αγάπης η πιο όμορφη συνήθεια είναι η φαινομενική εμπιστοσύνη.
Και η ηλικία στην αγάπη αγαπά τα χρόνια να μη λέγονται.
Ετσι της λέω ψέματα εγώ κι αυτή σε με το ίδιο,
Και μέσα στην απάτη των ψεμάτων μας κολακευόμαστε.
Το ίδιο εποικοδομητικό στη ζωή μας μπορεί να αποβεί ένα άλλο, επίσης, ελάττωμα: το περιττό. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμά μας στο σχολείο και, γενικότερα, το σύστημα αγωγής μας στη ζωή στηρίζεται στο αξίωμα ότι μόνο ό,τι είναι χρήσιμο, ουσιαστικό και μπορεί να μας βοηθήσει στη διεκδίκηση των στόχων μας έχει αξία. Ο Ελύτης, εξ αφορμής του ακρωτηριασμού της γλώσσας με την απεμπόληση των τελικών ν σαν περιττών, στιγμάτισε τη νοοτροπία αυτή. «Κάποτε», γράφει ο ποιητής, «μια μέρα χειρότερη και της Κυριακής, το συνειδητοποίησα! Η πρωτεύουσα σε όλο το μάκρος της έχει γεμίσει τρύπες. Οχι απ' αυτές που ανοίγουν οι εργάτες του Δήμου στους υπονόμους. Μιλώ για τις άλλες, πάνω στις προσόψεις των υψηλών κτηρίων, όπου προσεκτικά στήνονται οι επιγραφές εταιρειών, ιδρυμάτων και καταστημάτων Φαρμακείο, Καφενείο, Αιματολογικό Κέντρο, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο... Φαίνεται πως η ζωή αυτή δεν έγινε για να επιτευχθεί κάτι δύσκολο ή κάτι το υψηλό... Τα τρία τέταρτα της ανθρωπότητας διαβιούν λάθος. Διαγράφουν το περιττόν, κι ας είναι ωραίον, κερδίζοντας μερικά εικοσιτετράωρα πλήξης».
Στην προσπάθειά μας να αποφύγομε ένα ελάττωμα θυσιάζομε το ωραίο και, μαζί, τη χαρά που μπορεί να μας προσφέρει αυτό. Το ωραίο δεν είναι θεραπαινίς της ηθικής να διεκπεραιώνει τις επιταγές της ως προς το τι είναι καλό, για να το ακολουθούμε, και τι είναι κακό, για να το αποφεύγομε. Ο καλλιτέχνης -που η αποστολή του είναι να δημιουργεί το ωραίο έτσι, ώστε, όποτε ερχόμαστε σε επαφή μαζί του να αισθανόμαστε καλύτερα από όσο όταν ζούμε στην καθημερινότητά μας- δεν έχει καμιά αναστολή να περιλάβει στα έργα του πράγματα που, όταν τα δούμε μεμονωμένα, προκαλούν την αποστροφή μας.
Οι τραγωδίες, οι οποίες, στο τέλος, όταν τις έχομε παρακολουθήσει, μας προκαλούν αισθητική απόλαυση, εκείνη τη γεύση ανακούφισης και την αίσθηση ανάτασης που ο Αριστοτέλης αποκάλεσε κάθαρση, βρίθουν από μοιχείες, φόνους, προδοσίες, δολοπλοκίες και άλλες τέτοιες πράξεις, που στη ζωή μας επισύρουν την ηθική κατακραυγή. Δεν αρκεί, όμως, παρά να διαγράψει κανείς από την τραγωδία τις επιλήψιμες πράξεις, και όλη η αισθητική τέρψη που προσφέρει αυτή θα πάει περίπατο.
Δεν υπάρχομε, έλεγε ο Φράνσις Μπέικον, μόνο για να αντικρούομε ούτε για να πιστεύομε και να αποδεχόμαστε τυφλά. Το κυριότερο είναι να μαθαίνομε να σκεφτόμαστε, να κρίνομε και, αναλόγως, να αποφασίζομε για τις επιλογές μας. Ας μην είμαστε, λοιπόν, παρασυρμένοι από έναν ηθικό ολοκληρωτισμό, απόλυτοι, αυστηροί και ανυποχώρητοι, απέναντι στις κακίες και στα ελαττώματα. Υπάρχουν πάντοτε περιπτώσεις που, όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν, μεταστοιχειώνονται σε φάρμακο της ψυχής μας.
*Τέως πρύτανης του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, teopelegrinis@gmail.com
(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία την Κυριακή 12 Οκτωβρίου 2014. Αναδημοσίευση από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.enet.gr/?i=arthra-sthles.el.home&id=451712).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου